محورهای اصلی استقلال و آزادی که در کلام حضرت امام بر آنها تاکید شده است از این قرار است:
الف: خودباوری (هویت و فرهنگ)
"آن چیزی که ملتها را می سازد فرهنگ صحیح است" (80)
"اگر فرهنگ درست بشود یک مملکت اصلاح می شود" (81)
"اساسا فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد، و با انحراف فرهنگ، هرچند جامعه در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و پوک و میان تهی است. " (82)
"اتکال به نفس بعد از اعتماد به خداوند منشا خیرات است. " (83)
"عمده این است که ما باور کنیم که خودمان می توانیم". (84)
"ما باید این را بفهمیم که همه چیز هستیم و از هیچکس کم نداریم". (85)
"ژاپن همین معنا را مبتلا بود و بعد بیدار شد و اراده کرد و شد یک مملکت صنعتی که الان صنعت او مقابله می کند با آمریکا" (86)
"هندوستان بیدار شد، با اینکه از همین نژادهایی بودند که غیر غربی بودند". (87)
"ما روی پای خود می ایستیم و مطمئنا پیروزیم". (88)
ب: قناعت:
"مردم بر سر دوراهی عزت و ذلت قرار داشته و باید تصمیم بگیرد، یا رفاه و مصرف گرایی و یا تحمل سختی و استقلال". (89)
"از ورود کالاهای مصرف ساز و خانه برانداز جلوگیری نمایید و مردم به آنچه دارند بسازند تا خود همه چیز بسازند" (90)
"خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام بپرهیزید. " (91)
"با زندگی اشرافی و مصرفی نمی توان ارزشهای انسانی - اسلامی را حفظ کرد". (92)
یکی از ویژگیهای بسیار مهم و شاخص حضرت امام اعتقاد و التزام عملی به تمام مطالبی بود که می فرمودند. کما اینکه، درباره ساده زیستی و قناعت ایشان خانواده و نزدیکان معظم له خاطرات بسیاری نقل کرده اند از جمله اینکه حضرت امام هرگز باقی مانده آب لیوانی را که نوشیده بودند دور نمی ریختند بلکه کاغذ تمیزی روی آن قرار می دادند و در دفعات بعد از آن استفاده می کردند.
بد نیست در اینجا با توجه به اشاره ای که حضرت امام در یکی از فرمایشات خود به ژاپن داشتند از روش ژاپنی "موتای نای" یا "روح قناعت ژاپنی" نام ببریم. دولتی که با اتحاد و قناعت آنچنان تلاش و کار کردند تا به پایه امروز رسیدند ژاپن در شمار مهمترین تولید کنندگان کاغذ است حال آنکه مانند روسیه و کانادا منابع جنگلی وسیع ندارد. عمده تولید کاغذ آنها از بازیافتی هاست. در ژاپن تکه کاغذی دور انداخته نمی شود. برای صرفه جویی در انرژی - با توجه به کمبود انرژی در ژاپن - بجای استفاده از وسایل گرم کننده لباس بیشتری می پوشند و شبها دستگاههای گرم کننده را خاموش می کنند و بحای آن از روانداز مناسب استفاده می نمایند. چندی قبل در ژاپن به دنبال اختراعی بودند که از کیسه های مخصوص کوچکی - بدون نیاز به حرارت مرکزی و نظایر آن - برای گرم کردن بدن استفاده کنند. (93)
اسراف از جمله مسائلی است که در اسلام، شدیدا نهی شده است. در عین اینکه استفاده از مواهب دنیوی حلال منعی ندارد لاکن اسراف ضد ارزشی و شیطانی است: "ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین". (94)
البته در کشور ما یکی از راههای مبارزه با اسراف - و در واقع ساده ترین آنها - گران کردن اجناس مورد مصرف است. کمتر شاهد بوده ایم که تفکیکی میان انواع کالا و اجناس بعمل آید یا در کنار گران کردن آموزشهای لازم و تلاشهای تحقیقی برای رفع معضل کمبودها تدارک شود. آقای مهندس موسوی، آخرین نخست وزیر کشور ایران طی خاطراتی که از فوت امام نقل کرده اند - به توجه و دقت امام خمینی نسبت به این مسایل اشاره می کنند و اظهار می دارند آن حضرت با گران کردن اجناس بویژه کالاهایی که مورد مصرف افراد کم درآمد جامعه بود بشدت مخالفت می کردند. ایشان می گویند یکبار که خدمت امام رسیدیم و توضیح دادیم که به دلایل وضع کشور و مسایل اقتصادی باید نان را اندکی گران کنیم، ایشان مخالفت کردند و نظرشان این بود که نان مصرف اصلی فقراست و نباید گران شود. ما توضیح دادیم که درست است فقرا قدری مشکلتر می توانند نان بدست بیاورند ولی در عوض اغنیا نیز کمتر اصراف می کنند و لااقل بدون سوبسید پول نان خود را می پردازند. آنگاه حضرت امام جمله بسیار زیبایی فرمودند که عمق و لطافت آن شگفت انگیز است و جمله ایشان کار را تمام کرد. ایشان فرمودند: "اشکال ندارد، اغنیا نیز مهمان سفره فقرا باشند. " (95)
ج: خودکفایی:
"در روایات اسلامی به کار و فعالیت در جهت بی نیازی از دیگران ارزش بسیار داده شد تحمل و زحمت و رنج برای رسیدن به غنا و بی نیازی عبادت به شمار آمده است.
امام باقر (ع) در هوای بسیار گرم نامناسب در مزرعه خویش به کار مشغول بود. و در پاسخ معترض که کارکردن در سن پیری را بر آن حضرت خرده می گیرد و قصد موعظه آن حضرت را دارد، می فرماید: من به قصد بی نیازی از تو و مردم کار می کنم و این عبادت است و اگر در این حالت بمیرم در حال طاعت خداوند از دنیا رفته ام". (96)
امام خمینی اعتقاد دارند: "اگر یک مملکت بخواهد مستقل باشد، اول شرط این است که احتیاج نداشته باشد به غیر". (97)
و "شما باید به فکر این باشید که همه چیزتان را خودتان درست کنید". (98)
امام خمینی برای خودکفایی بر کشت و زرع نیز تاکید بخصوص دارند: "الان می دانید که ما محتاج به خارجیم راجع به مواد غذایی، باید خودمان این را جبران بکنیم، و این به همت کشاوزران ماست". (99)
و "ایران مملکتی است که کشاورزی او باید کشاورزی غنی باشد". (100)
د: نیاز به تکنولوژی:
با توجه به عقب ماندگی دیرپای کشور از لحاظ فن آوری وصنعت نسبت به جهان امروز نیاز به خارج امری بدیهی می نماید. در این شرایط چه باید کرد؟ چه چیزی و چگونه باید از خارج وارد شود یا مورد اقتباس قرار گیرد؟ حضرت امام در این باره می فرمایند: "احتیاج ما پس از این همه عقب ماندگی مصنوعی به صنعتهای بزرگ کشورهای خارجی حقیقتی است انکا رناپذیر. ولی این به آن معنی نیست که ما باید در علوم پیشرفته به یکی از دو قطب وابسته شویم". (101)
"در برنامه صنعتی کردن مملکت هرگز چون امروز سراغ مونتاژ نمی رویم. ما در ایران صنایع مادر ایجاد خواهیم کرد و نوسازی را به بهترین وجه انجام خواهیم داد. " (102)
ملاحظه می شود که نظر ایشان "صنعتهای بزرگ" و"صنایع مادر" است، نه هر صنعتی و هر وارداتی.
"ما نیازهای تکنولوژی خود را از هر منبعی که مفیدتر برای کشورمان باشد تامین خواهیم کرد. " (103)
این "مفیدتر برای کشور" جای تامل دارد. البته می توان با توجه به مجموع نظریات امام به آسانی فهمید که "مفیدتر برای کشور" کدام منبع است و از کدام کشورها می توان یاری گرفت.
ه: هوشیاری در اجرای برنامه ها:
نوسازی کشور با توجه به الگوهای تحمیلی - تبلیغی غربی و اوضاع و شرایط کنونی جهان، کار ساده ای نیست. بسا که بعد از اجرای برنامه های طولانی تازه متوجه شویم که در تار و پود دام الگوهای توسعه غرب گیر افتاده ایم. آن مرد الهی این روشن بینی های شگفت را داشت که انتهای مسیرهای بظاهر درست لاکن در باطن انحرافی را ببیند. "باید دو چشم دیگر هم قرض کنیم و به اطراف خودمان و ملکت خودمان نگاه کنیم تا با دست خود ما دوباره به ما تحمیل نکنند". (104)
"باید خودمان را نگه داریم. اگر این نشود و بعدا باز همان مسایل کم کم، با تدریج ، حوصله آنها زیاد است - با تدریج همین مسایل سابق بر ما تحمیل می شود. " (105)
دشمن بیدار و پر حوصله است. کاری جز سلطه گری در عالم ندارد. او دنبال منافع خویش است. تمامی تاریخ معاصر شاهد این مدعاست که غرب بویژه آمریکا در پی تسلط بر جهان است و باکی از نابودی هیچ کشور و هیچ مردمی ندارد. "می خواهند شما را مایوس کنند آنهایی که منافع خودشان را از دست دادند یا در خطر می بینند می خواهند شما را مایوس کنند. می خواهند شما را از قدرت خودتان مایوس کنند تا سست شوید و آنها به مقاصد خودشان برسند. "106
بد نیست نگاهی به یکی از شاخصه های توسعه دربرنامه اول بیاندازیم طبق برنامه اول توسعه می بایستی صنایع مصرفی 2/4 درصد رشد داشته باشد که معادل 28 درصد رشد کرد و صنایع سرمایه ای می باید به رشد 24 درصد مقرر شده و تصویب شده برسد، که رشد آن 9/5 درصد بود. معلوم است که صاحبان سرمایه به سودهای کلان حتی تا صددرصد هم راضی نیستند و دنبال صنایع مصرفی می روند که سودش گاه تا 200 درصد هم می رسد. در حالی که عرصه تولید سرمایه ای سودی معادل 5 تا 10 درصد بیشتر ندارد. (107)
3- اتحاد همه نیروها برای سازندگی (ملت و دولت) :
یکی از رازهای پیروزی انقلاب اسلامی اتحاد همه نیروها علیه نظام وابسته پهلوی بود. در واقع یکی از رازهای رهبری امام خمینی ایجاد روحیه اتحاد بین همه نیروها بود. امام خمینی تنها رهبری است که در قرن معاصر موفق شده است همه مردم کشور - الا بعضی افراد وابسته به رژیم پهلوی - را زیر بالهای خدایی "واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا" (108) جمع آورد. بدون این اساس محکم موفقیت امکانی ندارد. "بر همه اقشار ملت ، در هر مقامی که هستیم واجب است - واجب الهی است - که با هم پیوسته باشیم و با هم یکدست و یکدل و یک جهت برای ساختن این ایران خراب". (109)
"همه با همت والا برای خدا و برای رضای ولی امر سلام الله علیه، همه با هم ست برادری داده و این کشوری که خرابه شده و به دست ما دادند خودمان تعمیر کنیم. " (110)
"با اتکال به خدا و با وحدت کلمه و همت فرزندان این آب و خاک همه با هم به بازسازی کشور می پردازیم. " (111)
"ما باید از سر، یک مملکتی را از سر بسازیم و این، نه دولت همچو کاری می تواند بکند و نه بعض اقشار ملت، باید همه با هم دست به هم بدهند. " (112)
"برای ساختن ایران هم همه ملت باید شرکت کنند، کشاورز در حد کشاورزی، زارع در حد زارع بودن، اهل صنعت در حد صانع بودن وهمه اقشار ملت از دوست و غیر دوست گرفته، اینها با هم همکاری بکنند و برادرانه دست به هم بدهند و این خرابه ای که برای ما گذاشتند، از سر بسازند و آبادش کنند. " (113)
چگونه همه ملت می توانند متحد باشند، آیا می شود مردم با زمینخواران و ساختمان خواران و ثروت اندوزان و تجارت پیشه گان طماع که هر روز حریص تر و گنده تر می شوند متحد شوند؟
4: عدالت:
عدالت از نظر امام خمینی یکی از پایه های اساسی بنای توسعه است.
"خروح از اعتدال و عدالت الهی و صراط مستقیم، انحراف است و اجتناب از آن وظیفه ای الهی". (114)
"عدالت را اجرا کنید، عدالت را برای دیگران نخواهید[برای] خودتان هم بخواهید. " (115)
عدالت در اسلام آنچنان اهمیت دارد که قرآن کریم قسط و عدل را هدف ارسال رسل و کتابهای الهی معرفی می کند. "لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنامعهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط"116
لذا توسعه ای که عدالت اجتماعی را مختل کند از نظر امام مردود است.
اهمیت عدالت از نظر امام چنین است "من امیدوارم به فوز احدی الحسینین نایل شوم. یا پیشرفت مقصود در اقامه عدل و حق یا شهادت در راه آن که راه حق است. " (117)
5: محرومین و مستضعفین:
از نظر حضرت امام هدف اصلی توسعه بعد از حفظ اسلام و کشور اسلامی محرومین و مستضعفین هستند و این یکی از بزرگترین تفاوتهای الگوی توسعه از نظر امام با الگوی توسعه ملی کشورهای دیگر است. "طریق اسلامی این است که مستضعفین را حمایت کنند. " (118)
"گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد. " (119)
"به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می کنم که خیر دنیا و آخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است". (120)
"ما آن روزی عید داریم که مستمندان ما، مستضعفان ما به زندگی صحیح رفاهی و به تربیت صحیح اسلامی - انسانی برسند. " (121)
"اسلام برای مستضعفین آمده و اول نظرش به آنهاست. " (122)
"خدا نیاورد آن روزی که سیاست ما و سیاست مسئولین کشور ما، پشت کرن به دفاع از محرومین و رو آوردن به حمایت از سرمایه دارها گردد. " (123)
حضرت امام مکررا با خوی کاخ نشین مخالفت کرده اند و هدف توسعه را وصول به رضای الهی ا ز طریق خدمت به محرومین و مستضعفین می دانند.
"بیاید به علم بپیوندید، بیاید تمام قلبها و تمام قدمها و تمام گفتار ما برای منافع این قشر مستضعف باشد. نگذارید خون شهیدان هدر برود. نگذارید این زاغه نشینان ما باز ادامه بدهند به زاغه نشینی. نگذارید ابر قدرتها باز به طمع بلعیدن ما بیفتند. " (124)
و کلام آخر جمعبندی:
با عنایت به اهمیت توسعه و اینکه عقب ماندن مادی و معنوی در هر زمینه ای از کاروان پیشرفت بشری علاوه بر اینکه خلاف عقل و شرع است به همان نسبت اسباب تضعیف استقلال و عزت حاصل از ایمان و انقلاب اسلامی و خون شهدای گرانقدر است، و اینکه الگوهای غربی در کشور ما و در همه عالم جز شکست و وابستگی نتیجه ای ببار نیاورده، خصوصا اینکه - بر خلاف بسیاری از نقاط عالم که فاقد مکتب جامع و کامل داخلی برای پاسخگویی به نیازهای توسعه هستند و از این رو با وجود رو آوردن به ویژگیهای ملی و درونی همواره در پاره ای از جهات ناچار به پذیرش اصول غربی هستند - ایران اسلامی دارای مکتبی کامل و جهانی است که پاسخگوی تمامی نیازهای بشری می باشد و علاوه بر آن از گنج بی پایان اندیشه ها و افکار امام خمینی بهره مند است، راه اساسی و صحیح توسعه، سرمشق قراردادن سیره و اندیشه حضرت امام است. آراء و اندیشه های امام خمینی صرفا مبانی نظری توسعه را تامین نمی کند بلکه علاوه بر آن، با توجه به این موضوع که ایشان حدود 10 سال کشور توفانزده ایران را در سخترین شرایط اداره کردند و همواره مشکل گشای دولت و مجلس و ارگانها و مردم بودند. رهنمودها و دستورات ایشان در شرایط گوناگون شکل اجرای این نظریات را نیز مشخص نموده است.
بنابراین ضروری ترین اقدام تشکیل گروه های ویژه ای است که بتوانند با توجه به مبانی نظری و عملی امام خمینی و آراء و سیره آن حضرت الگوهای توسعه کشور را تنظیم و در واقع ادبیات انقلاب اسلامی را در عرصه توسعه و ارتباطات توسعه به رشته تحریر درآورند و این امر جز با کمک و همکاری مشترک حوزه و دانشگاه میسر نمی شود. همچنین به موازات آن برنامه های اجرایی کشور را ترکیب نموده و دائما چگونگی پیشرفت عملی برنامه ها را بر اساس این الگوها کنترل کنند و بخش ویژه ای در رسانه ها بدین امر اختصاص یابد تا مردم برای همیشه تصویری پویا از چگونگی پیشرفت و رشد کشور خود پیش رو داشته باشند. انشاءالله
پی نوشتها:
1. مولانا، حمید، گذر از نوگرایی، ترجمه یونس شکرخواه، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پاییز 1371
2. همان منبع، ص 279
3. همان منبع (نقل به مضمون)
4. دکتر پناهی، محمد حسین، ضرورت ارزیابی علمی برنامه های توسعه و وضعیت آن در ایران، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره های 3و4، ص 84
5. مهندس موسوی، میرحسین، مجموعه مقالات سمینار تحقیق و توسعه، سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تیرماه 1368، ص 18
6. همان منبع، نقل به مضمون، ص 17
7و8. مهندس موسوی، میرحسین، سخنرانی در دانشگاه تربیت مدرس، به مناسبت هفته دفاع مقدس، 1/7/76
9. شکرخواه ، یونس، تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینی، فصلنامه حضور، زمستان 76، شماره 22
10. سرادموند آیرونساید فرمانده نیروهای انگلیسی در شمال ایران بود. مراجعه کنید به خاطرات فردوست تحت عنوان "ظهور و سقوط سلطنت پهلوی" جلد دوم، تهران، انتشارات اطلاعات ، 1370
11و12و13و14. سید زاده، حمید - بررسی کتاب پاسخ به تاریخ، قم، چاپ مهدیه، تابستان 1370
15. مراجعه کنید به مقالات خارجی انتهای کتاب "داستان انقلاب" نوشته محمود طلوعی تهران، انتشارات علمی، پاییز 1370
16. همان منبع، ص 562
17و18و19و20و21و22و23. فوران، جان - انقلاب 79-1977: چالشی بر تئوری اجتماعی، فصلنامه حضور، شماره 18، زمستان 1375 از ص 184 به بعد 24. طلوعی، محمود، داستان انقلاب، تهران، انتشارات علمی، پاییز 1370
25. مجموعه اسناد لانه جاسوسی، بخش اول (ایران در بند) ، جلد 6، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی آمریکا، زمستان 1369
26. کوثر (مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی) - جلد دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار ا مام خمینی، 1371
27. همان منبع، ص 504
28. همان منبع، ص 504
29. فوران، جان - انقلاب 79-1977 چالشی بر تئوری اجتماعی ، فصلنامه حضور شماره 18، زمستان 1375، ص 205
30 و 31و32. مجموعه اسناد لانه جاسوسی، بخش اول (ایران در بند) ، جلد 6، تهران مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی امریکا، زمستان 1369
33. نعمتی زاده، محمدرضا، فصل خاکستر (مجموعه شعر) ، بوشهر، نشر شروه، زمستان 1370
34. طلوعی، محمود - داستان انقلاب، تهران، انتشارات علمی، پاییز1370
35. فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی - جلد دوم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1370
36. بوستان سعدی 37. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 103
38. فصلنامه حضور، خرداد 1372، ص 11
39و40و41و42و43و44و45و46. مجله حوزه، سال هفتم، فروردین تا تیرماه 1369، شماره 38-37
47و48. امام و انقلاب در آئینه اندیشه جهان، تدوین روابط عمومی سازمان بهزیستی استان مازندران، قم، نشر مرتضی، بهمن ماه 1369
49. فصلنامه حضور، شماره 20، تابستان 1376، ص 38
50. امام و انقلاب در آئینه اندیشه جهان، تدوین روابط عمومی سازمان بهزیستی استان مازندران، قم، نشر مرتضی، بهمن 1369
51و52و53 و54. فصلنامه حضور، شماره 1، خرداد 1370
55. کوثر (مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی) جلد دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1371
56. آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1376
57. دولت آبادی، فیروز، چهار انفجار در بستر تاریخ، فصلنامه حضور، مشاره 8، پاییز 1373
58و59و60و61و62. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
63. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 13-99
64و65و66. رهنمودهای امام در جهت خودکفایی، مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38و37، فروردین تا تیرماه 1369
67و68و69. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 13-99
70و71و72و73و74و75و76و77و87و79. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
80و81و82 و83و84و85. همان منبع 86و87. صحیفه نور، جلد 14، مرکزر مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران ، شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، 1361
88. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
89. رهنمودهای امام در جهت خودکفایی، مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38-37، فرودین تا تیرماه 1369
90. همان منبع 91و92. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
93. مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38- 37، فرودین تا تیرماه 1369
94. قرآن کریم، سوره اسرا، آیه 27.
95. نقل به مضمون از سخنرانی مهندس میر حسین موسوی در هفته دفاع مقدس در دانشگاه تربیت مدرس - 1/7/76
96. رهنمودهای امام در جهت خودکفایی، مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38-37، فروردین تا تیرماه 1369
97. صحیفه نور، جلد 10، تهیه و تنظیم از مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، 1361
98.
98، 99و100. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
101. همان منبع 102. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد76-19.
103. همان منبع 104و105و106. صحیفه نور، جلد 10، تهیه و تنظیم از مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361
107. کیهان سال 1373، ص 186
108. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 103
109. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 13- 99
110 و 111و112و113. همان منبع 114 و115. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
116. قرآن کریم، سوره حدید، آیه 25
117. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
118 و119 و120 و121و 122و 123. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
124. صحیفه نور ، جلد 10، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران ، شرکت سهامی چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361
منبع:
نگاهی به اصول توسعه از دیدگاه امام خمینی
پدید آورنده : ابوالفضل مروی ،حضور > تابستان 1377، شماره 24 صفحه 113
میرمیران
