مجسمه ابن خلدون در تونس

ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حَضرَمی (808-732 ه‍ ق، تونس)معروف به «ابن خلدون»، تاریخ‌نگار، جامعه‌شناس، مردم‌شناس و سیاست‌مدار عرب مسلمان است. وی را از پیشگامان تاریخ‌نگاری به شیوه? علمی و از پیشگامان علم جامعه‌شناسی می‌دانند که حدود 400 سال پیش از اگوست کنت - مؤسس علمی به نام جامعه‌شناسی (به فرانسوی: La sociologie)‏ در فرانسه - می‌زیست. ابن‌خلدون این علم جدید را عمران نام نهاد.

عبدالرحمن آموزش‌های آغازین را را نزد پدرش فراگرفت و سپس نزد علمای تونسی قرآن و تفسیر، فقه، حدیث، علم رجال، تاریخ، فن شعر، فلسفه و منطق آموخت. او در دربار چند امیر در مراکش و اندلس(جنوب اسپانیا) به کار سیاسی پرداخت، اما در 42 سالگی به نگارش کتابی پیرامون تاریخ جهان رو آورد که مقدمه? آن بیش از خود کتاب شناخته شده‌است. این کتاب تاریخی موسوم به «العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر» در هفت جلد به دلیل سبک بدیع و نگرش نوینش، توجهات بسیاری را به خود جلب داشت و از دلایل اصلی شهرت وی است.

کتاب او با نام «مقدمه? ابن خلدون» در ایران شهرت دارد و توسط محمد پروین گنابادی به فارسی ترجمه شده‌است.

او به عنوان بزرگترین اندیشمند شرق شناخته می‌شود. در کتاب مقدمه وی از تکرار تاریخ در یک چرخه شش نسلی سخن گفته. این چرخه از آغاز یک اجتماع با تکیه بر کشاورزی سپس فنون آغاز می‌شود. در آخرین مرحله اجتماع چنان قدرتمند می‌شود که مردم آن به هنر و موسیقی روی می‌آورند و پس از آن مردم از فرط امنیت و بی نیازی تعصب خود را نسبت به جامعه از دست می‌دهند تا اینکه قوم دیگری آن جامعه را از خارج فتح می‌کند و در اینجا تاریخ بر همین منوال تکرار می‌شود. او برای مثال می‌گوید که ایرانیان از عربها شکست خوردند عربها از ترکان سلجوقی و ترکان نیز از مغولها شکست خوردند. اگرچه عقاید ابن خلدون تحت تأثیر افکار افلاطون و به خصوص سیاست ارسطو است اما این دانشمند توانسته با اندیشه یونانی و با نگاه ژرف و تجربه طولانی خویش به عنوان سیاست‌مداری کارکشته تئوری‌های نوین جامعه‌شناسی خود را توسعه دهد. از ابن خلدون به عنوان بنیانگذار علم تاریخ هم یاد می‌شود. او در همین کتاب برای نخستین بار شیوه‌هایی علمی برای استخراج حقیقت از منابع دست اول را طراحی کرده‌است. اثر معروف دیگر او کتاب العبر است.

انتشار یک کتاب و پایان یک اسطوره

به نظر می‌رسد اوج، خوشنامی و شکوه علمی ابن خلدون با تحقیقات تاریخی با خطر فروپاشی مواجه‌است. سال 2000 میلادی محققی به نام محمود اسماعیل کتابی تحقیقی با عنوان "نهایه اسطوره، نظریات ابن خلدون مقتبس من اخوان الصفاء " به چاپ رساند که طی آن به صورت مدلل نحوه و گستره اقتباسات ابن خلدون از باورهای جمعیت اخوان الصفاء را توضیح داده‌است. این کتاب در فصل اول گروه اخوان الصفا را معرفی کرده و در فصل دوم به معرفی ابن خلدون پرداخته است، و در فصلی دیگر تمام برداشت‌ها و اقتباسات ابن خلدون از اخوان الصفاء همراه با آدرس ذکر کرده‌است.