منابع، آغاز فعالیت و پیدایش اباضیه را، شوال سال 37هجری، و پس از جنگ صفین با انتخاب عبداللّه بن وهب راسبی به عنوان امام یا خلیفه و با شعار «حکمی جز حکم خدا نیست» اعلام می‌دارند. [36] این گروه به نام محکّمة الاولی یا شراه یا خوارج نامیده می‌شدند.
عبداللّه بن وهب راسبی و دیگر همدستانش در نهروان کشته شدند، در سال 63 هجری سران خوارج به دنبال جنایات مسلم بن عقبه ( واقعه حرّه ) برای دفاع از مکه، در مدینه گرد هم آمدند ولی به زودی دچار اختلاف شدند، گروهی اطراف نافع بن ازرق جمع شدند و خوارج افراطی و خشن را تشکیل دادند، عده ای گرد نجدة بن عامر حنفی جمع شدند و با اعتدال گروه نجدات راتشکیل دادند، گروهی به رهبری شیبان فرقه میان روی صفریه را به وجود آوردند، اما گروهی اطراف عبداللّه بن اباض گرد آمدند و از قیام علیه خلیفه وقت خودداری کردند و در بصره باقی ماندند. [37]
شخصیت های بارز اباضی
← مسلم بن ابو کریمه سومین پیشوا
پس از عبداللّه بن اباض و جابر بن زید عمانی ازدی یحمدی معروف به ابوشعثاء، ابوعبیده مسلم بن ابو کریمه تمیمی سومین پیشوا و از شخصیت‌های بارز اباضی است، برخی منابع او را از متروکین و ضعفاء [38] و برخی دیگر او را مجهول به حساب آورده‌اند [39] شمار زیادی از او کسب علم کرده‌اند. ربیع بن حبیب پیشوای بعدی اباضیه از شاگردان او بود. از ابوعبیده چنین نقل شده است: کسی که استادی از صحابه نداشته باشد چیزی از دین ندارد و خداوند با استادی عبدالله بن عباس و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن سلام بر ما منّت گذارد. [40] [41]
← ربیع بن حبیب چهارمین پیشوای اباضیه
چهارمین پیشوای اباضیه ابوعمرو ربیع بن حبیب فراهیدی ازدی بصری از پیشوایان اباضیه و صاحب مسند مطبوع به نام الجامع الصحیح یا المسند الاباضی می‌باشد، وی شرح حال مناسبی در کتاب‌های رجالی ندارد، ابوعبیده وصیت کرده بود که وی نیابت او را در هدایت قوم عهده دار شود. [42] [43] [44]
←← اعتقاد اباضیه به مسند ربیع
اعتقاد اباضیه به مسند ربیع تا آن جاست که شیخ عبداللّه بن حمید سالمی ادعا کرده که صحیحترین کتاب حدیثی از لحاظ روایت و با فضیلتترین کتاب حدیثی از لحاظ سند است و بعد از قرآن کریم صحیح ترین کتاب‌ها است. [45]
ثلاثیات ربیع بن حبیب در مسندش جمع شده و رجال سلسله سه گانه آن ابوعبیده تمیمی و جابر بن زید ازدی و عبداللّه بن عباس وسایر صحابه‌اند، در این مسند روایاتی بسیار عالی از امیرالمؤمنین علی بن ابو طالب نقل کرده که معلوم می‌شود این مرد با انصاف و با ثبات و استوار است.
در این مقام به آنچه که استاد تنوخی در مقدمه‌اش بر شرح جامع الصحیح آورده بسنده می‌شود:... لطف باری تعالی شامل حال من شده که مسند ربیع بن حبیب را برای من باقی گذارده و از نعمات او خواهد بود که توفیقم دهد تا آن را با شرح علامه عمان عبداللّه بن حمید سالمی منتشر سازم، علمای مصر و شام و عراق جز عده قلیلی از آن‌ها بر این مسند و شرح آن دست نیافته‌اند [46]
شکل گیری دومین دوره امامت اباضی در عمان
در دوران ربیع، حرکت اباضیه در بصره رو به سستی نهاد و با پیش آمدن موقعیت‌های بهتر رو به عمان و مغرب نهادند و در سال 177ق دومین دوره امامت اباضی در عمان شکل گرفت. [47]
ابویحیی عبداللّه بن یحیی بن عمر بن الاسود ... ابن الحارث الکندی [48] از دیگر رهبران اباضیه است، اهل حضر موت بود از طرف ابراهیم بن جبله کارگزار مروان در یمن، قاضی آن‌جا بود. [49] [50] طی نامه‌ای از اباضیه بصره درباره قیام نظرخواهی کرد به او نوشتند اگر توانایی بر قیام داری حتی یک روز هم درنگ نکن، یارانش با او بیعت کردند و بدین ترتیب اولین امامت(علنی)اباضیه تأسیس شد.
به دارالعماره حمله کردند و حکومت حضرموت را گرفتند پیروان او زیاد شد و او را « طالب الحق » لقب دادند. در سال 128هـ بر صنعا و یمن دست یافت خطاب به مردم گفت اسلام دین ماست و محمد پیامبر ماست کعبه قبله و قرآن پیشوای ماست... هر کس زنا کند، دزدی کند، شراب بخورد کافر است و هر کسی در اینها شک کند کافر است. [51] در زمانی که شورش بنی عباس از خراسان آغاز شده بود و دولت مرکزی مروان سرگرم جنگ با آن‌ها بود طالب الحق از این فرصت استفاده و مکه و مدینه و تمام حجاز را تصرف کرد.
در سال 130هـ مروان بن محمد، سپاهی برای سرکوبی آن‌ها فرستاد که تا یمن پیش رفت. طالب الحق از صنعا برای مقابله بیرون آمد طی یک نبرد خونین طالب الحق و همراهانش کشته شدند و بقیه به حضرموت پناه بردند، مسعودی می‌گوید: هم اکنون که سال 332 است بیش‌تر مردم آن‌جا اباضی‌اند و با خوارج عمان تفاوتی ندارند. [52] [53] [54]
اباضیه و تشکیل دولت
به هر حال اباضیه در قرن دوم هجری در یمن، حضرموت و حجاز منتشر گردید، عنصر فعال در نشر این مذهب قیام عبداللّه بن یحیی [55]در زمان مروان آخرین خلیفه اموی بود، اباضیه در چهار نقطه از سرزمین اسلامی دولت‌هایی به وجود آوردند؛
در عمان از سال 132هجری دولتی مستقل از دولت ابوالعباس سفاح تشکیل دادند که امروزه نیز اباضیان آن‌جا حاکم هستند؛
در لیبی در سال 140هجری دولتی به وجود آوردند که پس از سه سال سقوط کرد که امروزه نیز در کوه نفوسه حضور دارند؛ [56]
در اندلس مخصوصاً در دو جزیره « میورقه » و « مینورقه » دولت اباضی روی کار آمد که با سقوط اندلس برافتاد و امروزه در جزیره جربه حضور دارند [57] [58] [59] [60]
تاریخ عمان حاکی از مقابله مستمر سلاطین و امامان اباضی است، اقتصاد نیرومند عمان در گذشته و موقعیت دریایی آن زمینه مساعدی برای انتشار اباضیان در افریقاو خاور دور بوده است.
Mirmiran-Seyyed Mehdi
