ذمیه
ذَمّیه، فرقه‌ای از غالیان شیعه در حدود قرن دوم، که به الوهیت علی بن ابی‌طالب قائل بودند.
اعتقادات فرقه ذمیه
اگرچه منابع در ذکر جزئیات اعتقادات این فرقه اختلافاتی دارند، همگی متفق‌اند که ذمّیه نوعی الوهیت به علی بن ابی‌طالب نسبت داده‌اند.
وجه تسمیه
دربار? وجه تسمیه این فرقه گفته‌اند که به اعتقاد آنان محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم از سوی علی علیه‌السلام مبعوث شد تا مردم را به سوی او دعوت کند، اما حضرت محمد مردم را به سوی خود خواند (یا مدعی رسالت از سوی الاهی دیگر شد و از این‌رو ایشان را ذم و نکوهش کردند و ذمّیه نام گرفتند. [1] [2] [3] [4]
نظر مقریزی در اعتقادات فرقه ذمیه
مقریزی گفته است به اعتقاد آنان، خود علی علیه‌السلام پیامبری از جانب خدا بوده است.
گروههای دیگری نیز به این نام خوانده شده‌اند: بَهشَمیه، پیروان ابوهاشم جُبّائی، به سبب اعتقادشان به استحقاق ذمّ بدون انجام فعل قبیح [5] [6] و برخی از مُرجِئه. [7]
صاحب فرقه ذمیه وارتباط آنها با فرق دیگر
در منابع، دربار? صاحب فرق? ذمّیه و ارتباط این فرقه با فِرَق دیگر به‌ویژه عَلبائیه/ عُلبائیه اختلاف هست.
ابوالمنظر اسفراینی [8] ذمّیه را از جمله غرابیه، از دیگر غلات شیعه، دانسته است.
← نظر شهرستانی درباره صاحب فرقه ذمیه
شهرستانی [9] ذمّیه را نام دیگری برای فرقه علبائیه دانسته که آنان را پیروان علباء بن ذَرّاع دَرّاع دوسی (یا اسدی) به شمار آورده است؛ [10] علبائیه را گروهی از ذمّیه خوانده است.
← نظر اشعری قمی درباره صاحب فرقه ذمیه
اما، اشعری قمی [11] بدون ذکر نام ذمّیه، عقایدی شبیه آنان را برای علبائیه برشمرده و آنان را به بَشّار شَعیری، غالی قرن دوم، نسبت داده است.
← نظر صحیح‌تر درباره صاحب فرقه ذمیه
در مجموع، باتوجه به این‌که کشّی در رجال خود [12] [13]احادیثی را نقل کرده که براساس آنها امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بهشت را برای فردی به نام علباء بن دراع اسدی ــ که به احتمال زیاد همین علباء مورد بحث است ــ ضمانت کرده‌اند و از سویی در جایی دیگر از همان کتاب [14] [15]احادیثی آورده که براساس آنها امام صادق علیه‌السلام بشّار شعیری را غالی و مشرک خوانده و از او با تعابیری بسیار مذمت‌آمیز یاد کرده و او را گمراه‌کننده شیعیان خوانده است، به نظر می‌رسد پذیرفتن بشّار شعیری به عنوان صاحب فرقه ذمّیه صحیح‌تر است.
برخی منابع، با آن‌که نامی از ذمّیه نبرده‌اند، در ضمنِ فرقه‌های غالی شیعه و گاهی با نامهای دیگر از اعتقادات این فرقه سخن گفته‌اند . [16] [17] [18]
انشعابات فرقه ذمیه
شهرستانی، [19] ضمن یکی دانستن ذمّیه و علبائیه، سه گروه را منشعب از آنان دانسته است: عینیه، که به الوهیت علی و محمد معتقد بودند اما علی را مقدّم می‌داشتند؛ میمیه، که آنان نیز به الوهیت هر دو قائل بودند اما حضرت محمد را در الوهیت مقدّم می‌شمردند؛ [20] گروهی که به الوهیت اصحاب کساء اعتقاد داشتند و پنج تن را امر واحدی می‌دانستند که روح الاهی در هم? آنان به‌طور برابر حلول کرده است.
ابوالحسن اشعری [21] اعتقاد گروه سوم را به اصحاب شریعی (اصحاب ابومحمدحسن شریعی، از غلات حلولیه) نسبت داده و ابوحاتم رازی ابوحاتم رازی، گرایش‌ها و مذاهب اسلام در سه قرن نخست هجری، ج1، ص253، ترجمه علی آقانوری، قم 1382. آنان را مخمّسه نامیده است. [22] گروه دوم و سوم را در شمار علیانیه، پیروان عُلَیّان‌بن ذِراع سَدوسی، یاد کرده است.
میرمیران
