احمد بن عبد الحلیم بن تیمیه حرانی معروف به ابن تیمیه (زاده ی دوشنبه 10 ربیع‌الاول سال 661 ه ق، 22 ژانویه 1263 میلادی، برابر با 2 بهمن 641 ه. ش، حران، ترکیه درگذشته ی 28 سپتامبر 1328 میلادی، برابر با 5 مهر 707، ه. ش)
وی فقیه حنبلی و سلفی و مبتکر و بنیان گذار نظری، فرقه ی افراطی وهابیت است. اما در باره القاب و عنوان درست او اختلاف بسیار است. چه او را با القابی چون مفسّر، رجالی، مفتی و ادیب یاد کرده اند.[1] محمد بن خضر (م.622ق.) پدر او روحانی حنبلی مذهب بود که در عقاید و فقه از مذهب«احمد بن حنبل» (م/241) پیروی می کرد، از این جهت فرزند خود را به مدارس حنابله فرستاد تا فقه حنبلی را فرا گیرد. جدّ اعلای وی از دانشمندان حنبلی مذهب و نخستین فرد ملقب به ابن تیمیه بوده است.
بسیاری از فتواهای او مطابق هیچ یک از مذاهب چهارگانه اهل تسنن یعنی حنبلی، شافعی، مالکی و حنفی نبود. یکی از نخستین آثار او کتاب عقیده است که به نوعی خرق عادت در میان سنیان محسوب می‌شود. وی در این کتاب به نقد و رد بسیاری از عقاید کلامی، [اشعری|اشعری‌ها]] پرداخته و نسبت به آن باورها معترض است. از جمله ویژگی‌های ابن تیمیه، جسارتش در ارائه? عقاید و باورهایش بود.
نسب کامل او را چنین گفته اند: تقی الدین ابوالعباس احمد بن شهاب الدین عبدالحلیم بن مجد الدین عبدالسلام بن عبدالله بن ابی القاسم محمد بن الخضر بن محمد بن الخضر الحرّانی الدمشقی الحنبلی.[2]
آیین افراط گرایانه وهابیت در قرن 12 هجرى بر اساس افکار و آراء او پى ریزى گردید.به گونه ای که شناخت عقاید وهابیان در گرو شناخت ابن تیمیه و آراء و عقاید او است.البته محمد بن عبدالوهاب مؤسس وهابیت بخشى از عقائد او را گرفت، و قسمت هاى دیگر آنرا رها کرد و به آن اهمیت نداد.[3]
از میان آثار فراوانی که در باره? زندگی وی نوشته شده، مقاله? مفصل عباس زریاب خویی تحت عنوان «ابن تیمیه» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، اثری شایان توجه است.
دیدگاه ها
مبانى فکرى ابن تیمیه می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود:
دیدگاه های سلبی
که آنها را در چهار بخش می توان خلاصه کرد:
1 - نفی هر گونه تعقل در فهم معنای ظاهر کلام خدا و حمل آن بر معانى لغوى
وی اصرار می ورزد که آنچه در قرآن و احادیث وارد شده، بر همان معانى لغوى و متداول عرفى باید حمل شود و کسانى را که این نوع از صفات را به کمک قرائن موجود در آیات و روایات بر معانى مجازى و کنائى و معقول حمل می کنند، مؤوله (تاویل گرا) نامیده و به باد انتقاد می گیرد، و به این نیز اکتفاء نمی کند و می گوید:"همه صحابه و تابعان نیز بر این عقیده بوده اند!"[4]
2 - کاستن از مقامات پیامبر اسلام
بخش دوم تفکر او عادى جلوه دادن مقامات پیامبران و اولیاى الهى است و اینکه آنان پس از مرگ کوچکترین تفاوتى با افراد عادى ندارند، او در این راستا، مسائلى را مطرح می کند که همگى یک هدف را تعقیب می کند، و آن عادى جلوه دادن پیامبران، مخصوصا پیامبر اسلام و اولیاء بزرگ دین است. روى این اساس می گوید:
1.سفر براى زیارت پیامبر حرام است.
2.کیفیت زیارت پیامبر، از کیفیت زیارت اهل قبور تجاوز نمی کند.
3.ساخت هر نوع پناه و سایبان بر قبور حرام می باشد.
4.پس از درگذشت پیامبر هر گونه توسل به آن حضرت بدعت و شرک است.
5.سوگند به پیامبر و قرآن، و یا سوگند دادن خدا، به آنها شرک می باشد.
6.برگزارى مراسم جشن و شادى در تولد پیامبر، بدعت به شمار می رود.
وی با لجاج خاصى به جنگ همه می رود، و از این جهت از همان زمان، و پس از آن، افکار عمومى اهل سنت بر او شورید. و بارها دستگیر و زندانى شد و ده ها کتاب بر رد اندیشه هاى او نوشته گردید.
3 - انکار فضائل اهل بیت پیامبر
بخش سوم از مبانى فکرى او را انکار فضائل مسلم اهل بیت عصمت و طهارت که در صحاح و مسانید اهل سنت وارد شده، تشکیل می دهد وى در کتاب خود به نام منهاج السنة، احادیث صحیحى را که مربوط به مناقب على و خاندان اوست، بدون ارائه مدرکى، انکار مىنماید و همه را مجعول اعلام می کند، فضائلى که ده ها حافظ و حاکم از محدثان آنرا نقل کرده و به صحت آنها تصریح کرده‌اند. ارای وی نزد هیچیک از مذاهب مسلمان مقبولیت ندارد.
4 - مخالفت با مذاهب چهار گانه اهل سنت
بخش چهارم از انحراف فکرى او مخالفت وى با مذاهب چهار گانه اهل سنت در باب نکاح و طلاق است که فعلا براى ما مطرح نیست، و شاید در برخى از مسائل، حق با ابن تیمیه باشد ولى یک چنین مخالفتبا مبانى فکرى اهل سنت که اجماع فقهاى یک عصر، تا چه رسد به چند عصر را حجت میدانند، سازگار نیست. محمد بن عبد الوهاب که از نیم خورده ابن تیمیه استفاده مىکند، تنها، بخش دوم از مبانى فکرى او را گرفت، و به سه بخش دیگر اهمیت نداد، هر چند اخیرا بخش نخست (جهت داشتن خدا) به وسیله مفتى سعودى«عبد العزیز بن باز»به صورت کمرنگ احیاء شده است.
وی پیرو نقل و حدیث است و دشمن سرسخت شیعه و تصوف بود. ابن تیمیه بخاطر عقایدش که سخت با مذاهب اسلامی در تعارض است از دمشق اخراج شد و علمای آن روزگار تا مرز تکفیر او پیش رفتند. همچنین علمای دینی مدینه و مکه نیز از او ابراز برائت کرده و او را به این شهرها ممنوع‌الورود اعلام نمودند.
دیدگاه های اثباتی و سلبی
1. احیای توحید و معارف اصیل.(بنا به آنچه خود انگاشته است) مهم ترین دیدگاه ابن تیمیه این است که با مرور زمان، آرمان اصلی اسلام، یعنی توحید، تحت تأثیر اختلاط مسلمانان با فرهنگ های دیگر از یادها رفته است و بهترین شیوه? احیای این آرمان، کوشش برای احیای اندیشه‌های کهن اسلامی، یعنی تفکر رایج در عصر پیامبر (ص)، صحابه، و تابعین است. این کوشش را می‌توان با تکیه بر روایات، به جای تکیه بر اجتهاد و استدلال های عقلی و علمی پی گرفت.
2. همچنین، از مهم ترین کوشش های فکری ابن تیمیه، تلاش برای مرز نهادن میان آیین های اسلامی اصیل ـ از دید خود وی ـ با آیین هایی است که بعدها، تحت تأثیر فرهنگ های دیگر، یا تحت تأثیر توسعه و تحول و رشد تمدن اسلامی پدید آمده است.
از همین روست که وی با شیعیان در می‌ستیزد؛ چرا که ، شیعیان، از دید وی اولاً، برای آموزش های صحابه و تابعین ارزشی قائل نیستند؛ و ثانیاً، بسیاری از آیین ها و مراسم غیر دینی را که در میان زرتشتیان و مسیحیان و... رایج بوده است، جلوه‌ای اسلامی بخشیده، و به اسلام وارد کرده‌اند.وی شیعیان را بدین متهم می‌کند که با گسترش فرهنگ توسل، توحید را که اصلی ترین شعار اسلام است، از جایگاه خویش منحرف کرده‌اند. وی می‌گوید عرب های عصر پیش از اسلام، به خداوند معتقد بودند و همچنان که در قرآن هم یاد شده است، صرفاً بت ها را شفیعان درگاه الهی می‌دانستند. از دید وی، مهم ترین شعار پیامبر (ص)، ترویج خداپرستی نبود؛ چرا که مردم همه خداپرست بودند. شعار پیامبر (ص)، ترویج این معنا بود که خدا خودش از رگ گردن به مردم نزدیک تر است و واسطه‌ای نیاز ندارد. استدلال های گسترده? او که در کتاب هایی مثل قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله، یا توحید الالوهیة و جز آن ها عرضه شده است، ابن تیمیه البته از جانب شیعیان و هم عامه مسلمانان، با مخالفت های بسیار گسترده، و پاسخ هایی نیز روبه رو گردید.
3. وی شدیداً مخالف با رشد و توسعه? فلسفه، و دیگر علومی است که به نظرش، ریشه در فرهنگ هایی غیر از شبه جزیره? عربستان، به جز دوره? زندگی پیامبر اسلام دارند.(مخالف هر گونه فلسفه)
4.از فتواهای مهم او، فتوا به حرمت کلام و منطق، علاوه بر فلسفه و عرفان است.[5][6] برخی ابن تیمیه را نخستین کسی می دانند که مفهوم عرضه و تقاضا در اقتصاد را معرفی کرد.[7] به همین ترتیب، وی را باید از معدود شخصیت های کهن در جهان اسلام، تلقی کرد که بر استقراء شواهد و کاربرد روش تجربی اصرار داشته‌اند. وی در عموم آثار خویش، می‌کوشد با استقراء شواهد بحث در قرآن، کتب تاریخی، و حتی آداب و رسوم و شواهد شناخته? رایج در عصرش، بحث ها و مطالعات و اظهار نظرهای خود را مستند کند. هرچند بدلایل غیر منطقی خود که دور از هرگونه عقل سلیم می باشد نتوانست تفکرات خود را در قالب منطق و دین و شریعت اثبات نماید. و حتی در مستندات خود نیز دچار تزلزل فراوان شده است.
