110. رساله‏های این مجموعه عبارتند از: مقدمه باره بدعت کشف حجاب در ایران / رسول جعفریان / 1 - رساله وجوب حجاب / محمد صادق ارومی فخرالاسلام 2 - سدول الجلباب فی وجوب الحجاب / آیت‌الله بلادی بوشهری / 3 - رساله شریفه لزوم حجاب / چند نفر از مسلمین مشروطه‏خواه / 4 - رساله ردّ کشف حجاب / سید اسدالله خرقانی / 5 - فلسفه حجاب / ابوعبدالله زنجانی / 6 - صواب الخطاب فی اتقان الحجاب / میر محمد هاشم مرندی خویی /7 - حجاب پرده دوشیزگان / محمد حسن حائری مازندرانی /8 - لب اللباب فی فلسفة الحجاب / علی اکبر رضوی برقعی قمی /9 - جوابیه مقاله ضالّه طالبین رفع حجاب / زینب بیگم شیرازی /هفت رساله در دفاع از حجاب در نشریه الاسلام /10. دفاع از حجاب / محسن فقیه شیرازی / 11. نقد مقاله حبل المتین / محسن فقیه شیرازی /12. پاسخ پرسش‏های چهارده‏گانه حبل المتین / محسن فقیه شیرازی /13. حدود تربیت بنات / محمد کاظم آل بحرالعلوم /14. انتقاد از مقاله اصفهانی/ محمد کاظم آل بحرالعلوم /15. حجابیه دیگر در پاسخ به مقاله حبل المتین / 16 - رساله حجابیه در نقد مقاله حبل المتین /17 - مکالمه خسرو و پرویز/ شیخ هادی طارمی منجیلی /18 - وسیلة العفایف یا طومار عفّت / شیخ یوسف گیلانی /19 - وجوبِ ستر و حجاب / محمد کاظم نجل محمد سعید /20 - محاکمه در موضوع حجاب / سید ابوالحسن طالقانی طهرانی /21 - ضیائیه در موضوع حجاب / آقا موسی کاظمینی طبرسی (ضیائی) /22 - سرادق دوشیزگان و سعادت ایرانیان / سید محمد علی مبارکه‏ای /23 - ترجمه فلسفة الحجاب فی وجوب النقاب / غلامحسین اصفهانی /24 - مدینة الاسلام روح التمدن / شیخ احمد شاهرودی /25 - تأکید حجاب نسوان به حکم آیات قرآن / محمدعلی مدرس طهرانی /26 - رساله حجابیّه / فیاض الدین زنجانی /27 - رساله در اثبات وجوب حجاب / شیخ عباسعلی اسلامی /28 - حجاب و پرده‏داری / ابوالفضل حاذقی - محمد جواد لاری /29 - حقیقت حجاب در اسلام / شیخ محمد خالصی زاده /30 - احسن الحکایات فی حجاب السافرات / شیخ ابوالفضل خراسانی /31 - مناظره دهقان پیر و جوان دانشجو / سید جلال کاشانی /32 - حجاب در اسلام / شیخ محمود حلبی /33 - مسأله حجاب / استاد شهید مرتضی مطهری / و اما چند گفتار: رساله مدنیّه / عبدالرحیم مشیرالاطباء / پوشیدن روی یا نپوشیدن روی / مجتبی مینوی /در باره هفدهم دی / علی دشتی /حجاب و ضد حجاب در شعر فارسی معاصر / رسول جعفریان /کتابشناسی حجاب / رسول جعفریان / تصاویری از رسائل حجابیه

111. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم، 1389

112. رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین، سلیمان الخرابشه، تهران، مشعر، 1385

113. روزنامه سفر حج، بانو علویه کرمانی، قم، نشر مورخ، 1386

114. سفرنامه حج میرزاعلی اصفهانی هسته‏ای، (چاپ شده در بسوی ام‌القری، تهران، نشر مشعر، 1373)

115. سفرنامه حج منصور، تهران، نشر علم، 1388

116. رسائل سیاسی - اسلامی دوره پهلوی، 2 جلد تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384

117. سفرنامه عتبات و مکه، وقار الدوله همسر ناصرالدین شاه، تهران، نشر علم، 1389

118. سفرنامه مکه، حاجی سلیم خان تکابی، قم، نشر مورخ، 1388

119. سفرنامه مکه، حسام السلطنه، تهران، نشر مشعر، 1374

120. سفرنامه مکه محمد ولی میرزا، (چاپ شده در بسوی ام‌القری، تهران، نشر مشعر، 1373)

121. سفرنامه مکه، دو سفرنامه از سالهای 1260 (از میرزا جلایر) و 1299 (از مؤلفی ناشناخته)، قم، نشر دلیل ما، 1384

122. سفرنامه مکه، سید محمد رضا طباطبائی تبریزی، قم، نشر مورخ، 1386

123. سفرنامه مکه، میرزا عبدالحسین خان افشار، تهران، 1386

124. سفرنامه منظوم حج، زوجه میرزا خلیل رقم نویس، تهران، نشر مشعر، 1374 (چاپ رنگی تهران، سازمان جغرافیایی ارتش جمهوری اسلامی، 1386).

125. سیره نبوی، بهاءالدین کازرونی، ، تهران، علم، 1388

126. صور منطبعه، ملاعبدالکریم بن ملامحمد طاهر قمی (چاپ شده در احوال و آثار بهاءالدین فاضل هندی، قم، انصاریان، 1374).

127. فتوح الحرمین، (توصیف آثار تاریخی مکه ومدینه و فلسفه مناسک حج)، محیی لاری، قم، انصاریان، 1373

128. فرائد الفوائد، محمد زمان بن کلب علی تبریزی، تهران، دفتر میراث مکتوب، 1373

129. قواعد السلاطین، عبدالحسیب علوی، کتابخانه مجلس، 1384

130. کتاب الاخبار، علی بن محمد نوفلی، قم، نشر حبیب، 1387

131. کتابخانه ابن‏ طاووس، ترجمه با همکاری علی قلی قرائی، قم، کتابخانه مرعشی، 1371

132. المبعث و المغازی، ابان بن عثمان احمر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375

133. منشآت سلیمانی، دبیران دبیرخانه شاه سلیمان، تهران، مجلس شورای اسلامی، 1388

134. میراث مکتوب شیعه، حسین مدرسی طباطبائی، (ترجمه با همکاری سید علی قرائی)، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1383. چاپ جدید با اصلاحات و اضافات، قم، نشر مورخ، 1386

135. نُزْهَةالزاهد و نهْزةالعابد، تألیف به سال 596 هجری، تهران، دفتر میراث مکتوب، 1375

136. الوجیزه فی تعریف المدینه، (چاپ شده در بسوی ام‌القری، تهران، نشر مشعر، 1373)

137. وسیلة الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم، فضل الله روزبهان، قم، کتابخانه مرعشی، 1372 و چاپ دوم با اصلاحات و مقابله با نسخه دیگر، قم، انصاریان، 1375

138. رساله در شرح احوال میرزای شیرازی، (چاپ شده در مجموعه سده تحریم تنباکو) تهران، امیرکبیر، 1373

139. تاریخ محمدی، شیخ حسن کاشی، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1377

140. کتابچه نیشابور، میرزا حسین بن عبدالکریم درودی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381

141. کتاب فضائل علی بن ابی‏طالب و الولایه، محمد بن جریر الطبری، قم، دلیل، 1379 (چاپ شده در مقالات تاریخی دفتر هشتم)

142. میراث اسلامی ایران / در طی سالهای 1373 - 1378 به کوشش اینجانب و توسط کتابخانه حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی چاپ شده که رساله‏های زیر در نه دفتر آن با تصحیح اینجانب است: رساله‏ای نویافته در نکوهش یافته، مؤلف؟(میراث اول) / تاریخ کعبه و مسجد الحرام، محمد معصوم دماوندی (میراث اول) / وقفنامه مدرسه سلطان حسینیه، (میراث اول) / مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام، زین العابدین کاشانی، (میراث اول) / سه رساله در باره ابومسلم و ابومسلم‏نامه‏ها (میراث دوم و چاپ شده در قصه خوانان) / سفرنامه اصفهان، عبدالحسین کاشانی (میراث سوم) / حرکات مأمورین خارجی در ایران (میراث سوم) / عقائد عباسیه، فخرالمحققین، ترجمه صدرالدین محمد تبریزی (میراث سوم) / لمعات ملکوتیه، سیداحمد علوی عاملی (میراث سوم) / تاریخ اصفهان، عبدالحسین کاشانی (میراث چهارم) / الاحکام الدینیه فی تکفیر قزلباش، حسین بن عبدالله شروانی (میراث چهارم) / سفرنامه عتبات و مکه، مؤلف؟ (میراث پنجم) / سفرنامه مکه ظهیرالملک (میراث پنجم) / سفرنامه مکه دختر فرهاد میرزا (میراث پنجم) / - سفرنامه مکه ملاابراهیم کازرونی (میراث پنجم) / رساله خیر الامور، آیت‌الله احمد زنجانی (میراث ششم) / متن فارسی نزهة الزاهد (میراث ششم) / تنزیه القمیین عن المطاعن ابوالحسن بن محمد طاهرشریف عاملی (میراث ششم) / رساله نوروزیه، آقارضی قزوینی (میراث ششم) / رساله نوروزیه، محمدباقر خاتون آبادی (میراث ششم) / رساله در ردّ بر جماعت صوفیان، علی قلی جدیدالاسلام (پدر آنتونیو دوژزو پرتغالی) (میراث هفتم) / زرندیه، داستان نظارت مأمورین شیره تریاک در زرند کرمان در قالب طنز به شیوه موش و گربه زاکانی (میراث هفتم) / احوال آیت‌الله میرزا حسین سبزواری، به قلم خودش، روایت مرحوم معلم حبیب آبادی (میراث هفتم) / رسالة فی بیان حکم شرب التتن و القهوة، محمدبن‏الحسن حر عاملی (میراث هفتم) / ترجمه منظوم روضة الشهداء یا داستان سوزناک کربلا، عبدالله زیوه‏ر (میراث هشتم) این کتاب به صورت مستقل توسط حسینیه آیت‌الله حکیم رحمةالله علیه در شهر موصل به چاپ رسیده‌است. / آگهی شهان از تاریخ جهان، میرزا حسن خان انصاری (میراث هشتم)

143. مهدیان دروغین / تهران، نشر علم، 1391

144. گزیده حیات سیاسی فکری امامان شیعه، قم، نشر معارف، 1391

145 جشن نامه استاد محمد علی مهدوی راد (با 25 مقاله) به کوشش رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، 1391

146 . مقالات و رسالات تاریخی، تهران، نشر علم، 1392 (شامل 27 مقاله): 1 . محمد بن اسحاق ندیم و کتاب الفهرست او (ترجمه مقدمه ایمن فواد سید بر چاپ جدید الفهرست) ، 2 . دیدگاه علمای عصر صفوی در باره احکام نجومی و سعد و نحس ایام، 3. رساله در شرح احوال لطف‌الله بن سلیمان شاه نیشابوری و دیوان وی ، 4. مروری بر مطالعات پیرامون نقش خواجه نصیر در سقوط بغداد، 5. دوزبانه‌های ادب فارسی و عربی در قرن هفتم ، 6. اردوباد و اهمیت فرهنگی آن در دوره اخیر صفوی ، 7. گشتی در حکایات کتاب سفینه فطرت، 8 . طریق استخاره معتبره ، 9. مهر کتابخانه شاهرخ تیموری، 10. سفرنامه عتبات سال 1313 ، 11. از کاخ هشت بهشت تا کاخ توپقاپی ، 12. گزارش سفر عمره: 1390 ، 13. علمای بلاد : نگاهی به موقعیت آیت‌الله زند کرمانی در اصفهان ، 14. ابن معتز شاعر عباسی و تفسیر تاریخ اسلامی بر اساس منازعه عباسیان و طالبیان ، 15. گرایش جریان نوگرایی دینی در تفسیر معنای محکم و متشابه قرآن(به ضمیمه رساله متشابهات قرآن از اسدالله خرقانی) ، 16. آگاهی‌های تازه در باره غلامان و کنیزکان در دوره صفوی بر پایه کتاب آداب سنیه (از محمد صالح خاتون آبادی ـ م 1126)، 17. ادبیات الفاظ کفر در فقه حنفی (فارسیّات کتاب فتاوی تاتارخانیه از سال 777) ، 18. یکصد و پنجاه و شش کلمه نوشته علمای بلخ، 19. تعابیر فارسی در الفاظ طلاق و سوگند در متون فقه حنفی، 20. رویکرد فقهی به سیره نبوی در یک صد سال گذشته (عوامل و پیامدها) ، 21. نظریه دارالحرب ـ دارالاسلام و تعریف کفر در فقه حنفی و تأثیر و تأثّر آن از رویدادهای خراسان در قرن دهم هجری، 22. مروری بر یک رساله انتقادی از دوره صفوی (نقد رفتار قاضی کاشان) ، 23. یادداشت پشت کتابی در باره قحطی سال 1288 در اصفهان، 24. ترجیع بندی در ستایش شاه اسماعیل دوم (سلطنت از 984 ـ 985) ، 25. بررسی چند روایت تاریخی در باب غالیان عصر خلافت امام علی (ع) ، 26. جغرافی سودان / محمد حسین فروغی، 27. شرح بعضی از وضع گیلان / نویسنده ناشناخته.

147 . جامع المقدمات شامل 277 مقدمه بر کتابهای منتشره توسط کتابخانه مجلس، تهران، نشر علم، 1392

148 . اطلس الشیعه، (ترجمه عربی) رسول جعفریان، ترجمه سیف علی ، نصیر الکعبی، تهران، الهدی، سوره مهر، مورخ، (نجف) المرکز الاکادیمی للابحاث، 1392

149. جشن نامه استاد سید احمد اشکوری، تهران، نشر علم، 1392

150. لطائف الاذکار للحضار و السفار و المناسک، محمد بن عمر بن عبدالعزیز ابن مازه (م 566) تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1392

سید مهدی میرمیران

51. کاوش‏های تازه در باب روزگار صفوی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1383، مشتمل بر ده مقاله در باره روزگار صفوی که عبارتند از: تاریخ مسأله اجتهاد و تقلید و تأثیر آن در اندیشه سیاسیِ شیعه روزگار صفوی‏ / نفوذ دویست ساله خاندان محقق کرکی در سازمان دینی - سیاسی دولت صفوی‏ / بحار الانوار به مثابه یک دائرةالمعارف دینی از روزگار صفوی‏ /مناسبات سیاسی شاه اسماعیل صفوی با دولت ممالیک‏ / مناسبات اصفهان و حجاز در روزگار صفوی / تشیعِ استرآباد و نقش آن در استواری دولت شیعی صفوی‏ /چند گزارش از سفرهای حجِ روزگارِ صفوی / ارزش تاریخی محافل المؤمنین برای روزگارِ صفوی / مِفْتاحُ الصّلاح رساله‏ای با نثر مسجع در باره نماز جمعه‏ / شیخ حسین بن عبدالصمد تلاش علمی و عملی او در باب نماز جمعه (این مقالات نیز در چاپ جدید سیاست و فرهنگ روزگار صفوی آمده‌است)‏

52. مرجئه، تاریخ و اندیشه، قم، نشر خرم، 1371 (متن تکمیل شده آن در مقالات تاریخی دفتر دهم چاپ شده و بخشی از آن هم به عربی ترجمه و در مجله تراثنا شماره 81-82 چاپ شده‌است.

53. مروری بر زمینه‏های فکری التقاط جدید در ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1367

54. 54 - مروری بر نقش علما در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1381 (در دست چاپ مجدد)

55. مقالات تاریخی، دفتر اول، قم، الهادی 1375 مشتمل بر چهارده مقاله تاریخی: 1 - نادرشاه و وحدت اسلامی، 2 - تقدیم نامه نویسی در دیباچه کتابها 3 - ایران، عراق و هند در قرن سیزدهم هجری (مروری بر کتاب مرآت الاحوال) 4 - پژوهشی در جغرافیای جنگ احد 5 - حیات فرهنگی و سیاسی ایران در قرن 12 (مروری بر کتاب تتمیم امل الامل) 6 - ملاحسین واعظ کاشفی 7 - ادبیات ضد مسیحی دوره صفوی 8 - خانقاه سازی از قرن هفتم تا نهم هجری 9 - تشیع امامی و زیدی در ایران (ترجمه از انگلیسی؛ اصل مقاله از استاد مادلونگ) 10- صائب تبریزی و مشروعیت سلطنت صفوی 11- ابان بن عثمان احمر و سیره نویسی (ترجمه عربی این مقاله در مجله آفاق الحضارة الاسلامیه شماره نخست چاپ شد) 12 - شعوبیگری و ضد شعوبیگری درادبیات اسلامی 14 - ادبیات دعا در شیعه، 14 - گزارش آتش سوزی مسجد نبوی. 56. مقالات تاریخی، دفتر دوم، انصاریان و الهادی، 1376، مشتمل بر چهارده مقاله تاریخی: 1 - گرایش مذهبی فضل بن روزبهان 2 - علی قلی جدید الاسلام و نقد تورات 3 - منازعات حنفیان و شافعیان در ایران (ترجمه از انگلیسی و اصل مقاله از استاد مادلونگ 4 - تشیع و تاریخنگاری 5 - شیعه و چهار اثر در تاریخ محلی 6 - نوروز در فرهنگ شیعه 7 - اهل حدیث و کتاب صریح السنه محمد بن جریر طبری 8 - جایگاه موفقیات در منابع تاریخ اسلام 9 - سوگواری محرم در سفرنامه‏های خارجی 10 - خانه رمله دختر حارث در دولت نبوی 11 - پیشینه تشیع در اصفهان 12 - تشیع در شهر کاشان 13 - یک کتاب دعا، یک خاندان شیعی 14 - شریعتی و روحانیت.

57. مقالات تاریخی، دفتر سوم، قم، الهادی، 1376، مشتمل بر چهارده مقاله تاریخی: 1 - تحولات فکری و سیاسی جامعه اسلامی 2 - کتاب و کتابخانه در دوره صفوی 3 - اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه 4 - احوال و آثار فاضل هندی 5 - اصفهانِ قرن یازدهم از نگاه تذکره نصرآبادی 6 - تشیع در جرجان و استرآباد 7 - تشیع در ورامین 8 - تشیع در اندلس 9 - بازیافته‏های تاریخ الشیعه ابن‏ابی‏طی 10 - ابوالحسن مداینی و آثار وی در باره زنان 11 - سیاحتگری و فرهنگ سفرنامه نویسی 12 - شیخ حسن کربلائی تاریخنگار جنبش تنباکو 13 - ساختار شهری مدینه و محلات قبایل 14 - سیاست اسلامی و رهبری متعهد.

58. مقالات تاریخی، دفتر چهارم، قم، الهادی، 1377 مشتمل بر چهارده مقاله تاریخی: 1 - گزارش اندیشه‏های سیاسی یک عالم شیعیِ (علی نقی کمره‏ای) 2 - تاریخ تشیع در مکه، مدینه و... ، 3 - تأثیر مکتب بغداد و نجف و حله بر تشیع ایران، 4 - نسخه‏های مهاجر، 5 - ابوعلی طبرسی و کتاب اعلام الوری، 6 - فوائد تاریخی و... در در آثار عماد طبری، 7 - تواریخ مکه، 8 - اربعین امام حسین علیه السلام، 9 - پاره‏ای از مسائل اجتماعی و... دوره صفوی، 10 - شیخ حسن کاشی و کتاب تاریخ محمدی او، 11 - علی بن عیسی اربلی و کتاب کشف الغمه، 12 - صفویه عصر جدید ایران، 13 - مروری بر تاریخ ایران، 14 - نگاهی به فراز و نشیب‏های جنبش دانشجویی.

59. مقالات تاریخی، دفتر پنجم، قم، الهادی، 1378، مشتمل بر دوازده مقاله: 1 - امر به معروف و نهی از منکر در دوره صفوی، 2 - سمط النجوم العوالی 3 - عالمان و اندیشوران خوراسگان، 4 - فهرست آثار برنارد لوئیس، 5 - افق‏های تازه در تاریخ تشیع، 6 - یادی از محلات و قریه‏های اصفهان، 7 - یک منبع با ارزش در باب سیاست اسلامی، 8 - شماری از زائران سنّی امام رضا علیه السلام تا قرن ششم، 9 - انقلاب اسلامی و جهان. 10 - نگاهی به عوامل ناپایداری وقف در ایران، 11 - گزارش اماکن تاریخی اصفهان از سال 1351 قمری 12 - وصف عمارت دولتخانه شاه سلطان حسین صفوی.

60. مقالات تاریخی، دفتر ششم، قم، الهادی، 1378: 1 - تشیع در قزوین از آغاز تا دوره صفوی 2 - سی و یک کتاب سیاسی اسلامی در کتابخانه حَسَنیه مغرب 3 - گزارش کتاب تحفة الترک 4 - تجربه انقلاب مشروطه 5 - مصیبت‏نامه یک سند ادبی از حمله روس‏ها به حرم امام‏رضا(ع) 6 - پیشینه تاریخی ولایت فقیه 7 - احکام و فرامین حج در زمان ایلخانان 8 - تاریخ وهابیه 9 - شریعتی و اسناد ساواک 10 - احمد بن حنبل و عقیده تربیع در میان اهل حدیث 11 - منابع ابن کثیر در نگارش سیره نبوی 12 - منابع تاریخی الاصابه فی تمییز الصحابة

61. مقالات تاریخی، دفتر هفتم، قم، دلیل، 1379: 1 - گزارش کتاب تحفه فیروزیه شجاعیه 2 - تشیّع در حلب و بازمانده کتاب الحاوی. (گزارش کوتاه آن در مقالات دفتر دوم چاپ شده بود). 3 - پطروشفسکی در میان ایرانیان 4 - نقش تاریخی علی بن ابی‏طالب (ع) در دوره نبوی 5 - ابن عبدالبرّ اندلسی (368 - 463) و سیره نبوی 6 - تحریفات عاشورا 7 - سفرنامه حج تمتع 1375 8 - سفرنامه عمره 1376 9 - سفرنامه حج تمتع 1377 10 - سفرنامه عمره آذرماه 1378 11 - سفری کوتاه به قاهره 12 - وقف‏نامه نظرآقا از دوره صفوی

62. مقالات تاریخی، دفتر هشتم: 1 - دیدگاه‏های سیاسی عبدی بیک شیرازی در باره شاه طهماسب؛ 2 - امیرمؤمنان علی علیه السلام و مردم؛ 3 - بستر تاریخی عزاداری اهل سنت برای امام حسین(ع)؛ 4 - مورد پژوهی و بازسازی متون مفقوده؛ 5 - دفاع از حقوق زن، نگاهی از این سو؛ 6 - کتاب غدیر طبری و پاره‏های برجای مانده آن؛ 7 - حج‏گزاری ایرانیان در دوره قاجار؛ 8 - لایه‏های فرهنگ ایران، تعامل درونی و پیامدها؛ 9 - نگاه به گذشته، تدبیر برای آینده؛ 10 - مقدمه‏ای در باره جریان‏های فکری - سیاسی مهمِ تاریخِ معاصرِ ایران؛ 11 - امام خمینی و تحلیل مسائل دوره رضاخان؛ 12 - موقوفه شاه سلطان حسین برای سوگواری امام حسین (ع)

63. مقالات تاریخی، دفتر نهم: 1. تیر اجل در صدمات راه جبل؛ 2. سفرنامه مکه، شام، مصر و عراق 3. شناخت نامه آثار فارسی در باره حرمَیْن شریفَیْن؛ 4. بدعت کشف حجاب در ایران؛ 5. حجاب و ضد حجاب در شعر فارسی معاصر؛ 6. کتابشناسی حجاب؛ 7. مشهد در یک نگاه 8. قم در یک نگاه.

64. مقالات تاریخی، دفتر دهم‏: 1. فرقه مُرجئه، تاریخ و اندیشه؛ 2. حدیث غدیر در آثار مکتوب کهن؛ 3. استناد به سیره سیاسی علوی در گذر تاریخ؛ 4. آسیب شناسی حکومت دینی از نگاه امیرمؤمنان علیه السلام؛ 5. هویت ایرانی در کشاکش تحولات سیاسی ایران در چهار قرن اخیر؛ 6. جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوّره؛ 7. سلطان محمد خدابنده «اولجایتو» و تشیع امامی در ایران 8 0 پیشینه مبارزه با غربزدگی در... میزان الملل؛ 9. تغییر مواضع ایدئولوژیک مجاهدین خلق در سال 4-1352

65. مقالات تاریخی، دفتر یازدهم: 1. مناسبات سیاسی شاه اسماعیل صفوی با دولت ممالیک؛ 2. مناسبات اصفهان و حجاز در دوره صفوی؛ 3. امام خمینی و سلطنت رضاخان؛ 4. در فراق مرشد، یادی از آیت‌الله سید مهدی روحانی؛ 5. در باره استاد سید جعفر مرتضی؛ 6. رساله‏ای نویافته در نقد اندیشه مشروطه؛ 7. گفتگو در باره کتاب جریان‏ها و سازمان‏های مذهبی؛ 8. نهضت اسلامی خرداد 42 تا انقلاب اسلامی بهمن 57؛ 9. کتابشناخت مولد النبی (ص)؛ 10. رساله «خیر الامور» در برخورد با سنت و تجدد؛ 11. میرزا عبدالله مجتهدی و بحران آذربایجان؛ 12. سیاست نامه (ترجمه منظوم عهدنامه اشتر)

66. مقالات تاریخی، دفتر دوازدهم: 1. شخصیت رسول خدا در افکار و رفتار امام علی (ع) 2. تاریخچه شعر فارسی در منقبت امامان علیهم السلام، 3. تعامل علمای شریعت و دولت صفوی، 4. روش ابن حزم در نقد اخبار تاریخی، 5. نماز جمعه نویسان روزگار صفوی، 6. نفوذ دویست ساله خاندان کرکی در ایران عصر صفوی، 7. خاطراتی از سفرهای حج در دوره صفوی، 8. نقش علمی استرآباد در روزگار صفوی، 9. سندی از سخت‏گیری بر شیعیان در اوائل دوره عثمانی، 10. وجه دائرةالمعارفی بحار الانوار، 11. منابع «وقعة صفین» نصر بن مزاحم 12 - مصاحبه با کیهان فرهنگی و کتاب هفته.

67. مقالات تاریخی، دفتر سیزدهم 1 - کعب الاحبار و داستان کشته شدن عمر بن خطاب؛ 2 - شکل‏گیری علم تاریخ در اندلس اسلامی؛ 3 - تصحیح تاریخ الاسلام ذهبی در بوته نقد؛ 4 - در باره کتاب التراتیب الاداریه و بستر تاریخی تألیف آن؛ 5 - ایران مرکز ربع مسکون؛ 6 - نگاهی به کتاب مجمل التواریخ و القصص و اعتبار آن؛ 7- محدوده جغرافیایی سرزمین ایرانی‏ها در قرن هشتم هجری؛ 8 - منابع تاریخ جزیرة العرب در متون کهن جغرافیایی ایران؛ 9 - چگونه آناتولی از دست صفویان رفت؟ 10 - سفرنامه تحفة الحرمین؛ 11 - در باره چند سفرنامه حج عربی و فارسی؛ 12 - نظام نامه و پروگرام مدارس طلاب قدیمه؛ 13 - حسینیه ارشاد و ساواک؛ 14 - سهم شیخ احمد کافی در انقلاب اسلامی؛ 15 - شیخ حسین لنکرانی به روایت اسناد ساواک؛ 16 فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک؛ 17 - سید حسین نصر به روایت خودش؛ 18 - گزارش سفر به ترکیه (خرداد 83)؛ 19 - تحولات دوساله کشور سعودی؛ 20 - تمدن مرد سالار (گزارش سفر به ریاض دی ماه 83)؛ 21 - گزارش سفر به اردن؛ 22 - سفر به منزل جانان (گزارش سفر به عتبات خرداد 1384)؛ 23 - تشیع اعتدالی؛ 24 - نهضت ملی شدن صنعت نفت و علمای اصفهان؛ 25 - گزارشی از تأسیس حوزه علمیه قم از سال 1313.

68. مقالات تاریخی، دفتر چهاردهم: 1 - مروری بر کتاب مصائب النواصب قاضی نورالله؛ 2 - خزاعی‏ها و نقش آنان در تشیع ایران؛ 3 - پاسخ به چند پرسش در باره غدیر و عاشورا؛ 4 - بنای کعبه در سال 1039 (یک رساله کهن)؛ 5 - مدینه منوره از چشم سید اسماعیل مرندی (سال 1255)؛ 6 - مدینه منوره در سیاحت نامه اولیا چلبی؛ 7 - سفرنامه مکه و عتبات سال 1306 از میرزا عبدالمجید سقزی؛ 8 - دیدار دوست (سفر عمره در مهر 1384)؛ 9 - مناظره شاه عباس با کشیشان کاتولیک و پروتستان؛ 10 - انجیل سلماسی؛ 11 - تحفه هند (سفر به هند در بهمن 84)؛ -12 امریکا چگونه ایران را از دست داد (بر اساس خاطرات گری سیک)؛ -13 بیست و پنج خاطره از امام خمینی؛ 14 - داستان انقلاب و رویدادهای از چشم حجت‌الاسلام حسنی؛ 15 - انقلاب نامه بکائی؛ 16 برگی از تاریخ انقلاب (بازجویی‏های شهید حقانی)؛ -17 مرجعیت و چالش‏های فراروی آن در جهان امروز؛ 18 - سه روز در بحرین دیار کهن تشیع.

69. مقالات تاریخی، دفتر پانزدهم: 1 - میرزا عبدالله افندی و یادداشت‏های وی در باره میراث مکتوب شیعه در بحرین، 2 - شرح یک حادثه هولناک در مکه در سال 945 هجری، 3 - نقد تاریخ اسلام کمبریج، 4 - تاریخ حج گزاری مسلمانان و سهم ایرانیان در آن، 5 - برگی از تاریخ صفویه به روایت یک منبع سنی، 6 - تاریخ زندگی دوازده امام از حمد الله مستوفی، 7 - اندر نادرستی خبر «طلع البدر علینا» 8 - امکان یا امتناع مشروطه با مشروعه، 9 - انتقادات یک کشیش اروپایی علیه پیامبر (ص) و پاسخ‏های یک کشیش پرتغالی مسلمان شده به او، 10 - کهن‏ترین اثر ترجمه شده از انگلیسی به فارسی در باره پیامبر (ص)، 11 - محمد در اروپا، 12 - در میهمانی خدا و رسول (ص)، 13 - ابن معصوم مدنی شیرازی مورخی برجسته از قرن یازدهم، 14 - گزارشی از سفرنامه ابن معصوم شیرازی از مکه به هند، 15 - سفرنامه مکه (از؟)، 16 - ابوالحسن بکری و قصه‏ای کردن تاریخ اسلام، 17 - منابع بیهقی در دلائل النبوه، 18 - حکمت انتخاب محل مسجد النبی در مدینه توسط رسول خدا (ص)، 19 - نجم الدین اسکندر و کتاب لب الخبر در تاریخ عمومی اسلام.

70. مقالات تاریخی، دفتر شانزدهم:

71. مقالات تاریخی، دفتر هفدهم:

72. مقالات تاریخی، دفتر هیجدهم:

73. مقالات تاریخی دفتر نوزدهم، حاوی 31 مقاله، قم، دلیل ما، 1390

74. مقدمه‏ای بر تاریخ تدوین حدیث، قم، فؤاد، 1368. (این کتاب در سه بخش توسط دوست عزیزم آقای علی قلی قرائی به انگلیسی ترجمه و در مجله توحید انگلیسی چاپ شد).

75. 74 - منابع تاریخ اسلام، قم، انصاریان، 1376

76. 75 - مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه، تهران، 1372 (این متن در تاریخ تشیع چاپ جدید درج شده‌است.) ترجمه عربی آن هم تحت عنوان المسار الثقافی بین الشیعة و المعتزله در قم و بیروت به چاپ رسیده‌است.

77. نزاع سنت و تجدد، قم، 1371 مشتمل بر چند مقاله، 1 - ارزیابی مناسبات استاد مطهری و دکتر شریعتی 2 - طرح کلی دین در آثار دکتر شریعتی 3 - نقدی بر اسلام شناسی درسهای مشهد 4 - ضرورت بهره‏گیری از تجارب اصلاح دین در غرب 5 - تساهل و تسامح در دین 6 - سر سید احمد خان هندی و دانشگاه علیگر (ترجمه با همکاری علی قلی قرائی)، سیر سید احمد خان هندی و اندیشه دینی (ترجمه با همکاری علی قلی قرائی). در واقع ترجمه از اردو از ایشان و تحریر فارسی از بنده‌است.

78. نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران، نشر علم، 1387

79. نماز جمعه، زمینه‏های تاریخی و آگاهیهای کتابشناسی، تهران، 1372 (متن تفصیلی و کامل آن بعداً در کتاب صفویه در عرصه دین سیاست و فرهنگ چاپ شد. همین طور در مباحث مقدماتی کتاب دوازده رساله نماز جمعه از روزگار صفوی چا انصاریان).

تحقیق و ترجمه:

80. اسئله یوسفیه یا مکاتبات میریوسف علی اخباری با قاضی نورالله شوشتری، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1388

81. اسنادی از خاندان روضاتیان، قم، انصاریان، 1382

82. انجیل نادری، ترجمه میرزا مهدی استرآبادی، تهران، نشر علم، 1388

83. انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، محمد عارف اسپناقچی پاشازاده، قم، دلیل، 1379

84. بحران آذربایجان، خاطرات حاج میرزا عبدالله مجتهدی تبریزی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381

85. بخشهای برجای مانده کتاب فضائل علی بن ابی‏طالب و کتاب الولایه، محمد بن جریر طبری، قم، دلیل، 1379 (در مقالات تاریخی دفتر هشتم چاپ شده‌است).

86. برگهایی از تاریخ حوزه علمیه قم، حاوی هشت گزارش از حوزه علمیه در دهه بیست و سی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381

87. بقاء و زوال دولت در کلمات امام علی(ع)، عبدالکریم قزوینی، قم، کتابخانه آیةآلله مرعشی، 1371

88. بینش غرض آفرینش، فاضل هندی (چاپ شده در احوال و آثار بهاءالدین فاضل هندی، قم، انصاریان، 1374)

89. تاریخ دخانیه، شیخ حسن کربلائی (چاپ اول در مجموعه سده تحریم تنباکو) تهران، امیرکبیر، 1373، چاپ دوم به طور مستقل، قم، الهادی، 1377 چاپ سوم مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

90. ترجمه تاریخ مکه، احمد السباعی، تهران، مشعر، 1385

91. تحفة الحرمین، یوسف نابی، ترجمه رافع، میقات، ش 49 (پاییز 1383).

92. تحفة العالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین صفوی، میرزا ابوطالب فندرسکی، تهران، کتابخانه مجلس، 1388

93. تذکرة الطریق فی مصایب حجاج بیت الله العتیق، حافظ محمد عبدالحسین کرناتکی، (با همکاری خانم اسراء دوغان)، قم، نشر مورخ، 1386

94. ترجمه شرح و نقد سفر پیدایش تورات (سیف المؤمنین فی قتال المشرکین) علی قلی جدید الاسلام، قم، انصاریان 1375

95. ترجمه اناجیل اربعه، محمدباقر خاتون آبادی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، 1374

96. تشیع در اندلس، (ترجمه از عربی) مؤلف محمود محمد مکی و عزالدین عمر موسی، قم، انصاریان 1376 (در مقالات تاریخی دفتر سوم هم چاپ شد.)

97. جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوره، ورنر انده، با چهار ضمیمه، قم، دلیل، 1379

98. حاج مهدی سراج انصاری، ستاره‏ای درخشان در مطبوعات دینی، تهران، 1382

99. الحاوی فی رجال الشیعة الامامیة، یحیی بن ابی‏طی، تدوین و بازسازی، رسول جعفریان، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1379 (در مقالات تاریخی 7 و مجله تراثنا ش 65 - 67 نیز منتشر شده‌است). 100. خورشید جی، مجموعه مقالات در باره منطقه جی، سلمان فارسی و خوراسگان، اصفهان، شورای شهر خوراسگان، 1384

101. ده رساله فیض کاشانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین (علیه السلام) 1371

102. دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه از روزگار صفوی، قم، انصاریان، 1381 ش.

103. دو سفرنامه حج از مرجانی و مدیرالدوله، تهران، نشر مشعر، 1387

104. دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، اسماعیل احمد یاغی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، قم، 1379

105. ذخیرةالاخرة، علی بن محمد سبزواری، قم، انصاریان، 1375

106. ذروة العلیا فی سیرة المصطفی با نام سیره نبوی، کازرونی، تصحیح، تهران، علم، 1388

107. رساله در پادشاهی صفوی، محمد یوسف ناجی، با همکاری خانم فرشته کوشکی، تهران، کتابخانه مجلس، 1387

108. رساله سیاسی در تحلیل علل سقوط دولت صفوی و راه حل بازگشت آن به قدرت، قم، کتابخانه مرعشی، 1371 (در علل برافتادن صفویان چاپ شده‌است).

109. رسائل حجابیه، مشتمل بر سی و سه رساله و چند گفتار، 2 ج، قم، دلیل، 1380

سید مهدی میرمیران

رسول جعفریان، روحانی و پژوهشگر تاریخ ایرانی‌است، وی اکنون دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران و رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی می‌باشد.

رسول جعفریان نهم تیرماه 1343 در خوراسگان اصفهان متولد شد. وی در 1355 تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و دو سال بعد برای ادامه تحصیل به قم رفت. از 1360 به مطالعات تاریخی روی آورد و در 1363 نخستین کتاب وی چاپ شد.

زمینه پژوهش

عمده پژوهش‌های جعفریان درباره تاریخ تشیع است. زمینه‌های دیگر پژوهش‌های وی عبارت اند از: تاریخ سیاسی صدر اسلام، تاریخ تشیع و تاریخ دوره صفوی. کتاب‌هایی چون تاریخ سیاسی اسلام (سیره رسول خدا و سیره خلفا)، تاریخ تشیع در ایران، اطلس شیعه و نیز سیاست وفرهنگ روزگار صفوی از جمله کارهایی است که در این زمینه‌ها منتشر کرده‌است. در زمینه تاریخ معاصر نیز کتاب جریانها و سازمان‌های مذهبی سیاسی بین سالهای 1320 – 1357 را نوشته‌است. مجموعه مقالات جعفریان در هجده مجلد به چاپ رسیده‌است. آثار چندی نیز به عنوان تصحیح و ترجمه از وی انتشار یافته‌است. جعفریان درباره تاریخ حجگزاری ایرانیان نیز تحقیقات و مقالاتی داشته که در کتب و نشریات مختلفی چاپ شده‌است.(نک: پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج1، اولین مقاله)او در زمینه تصحیح نسخه‌های خطی سفرنامه‌های حج ایرانیان سالها فعالیت کرده و مجموعه‌ای از آنها را به صورت مستقل و نیز در مجموعه‌ای با نام پنجاه سفرنامه حج قاجار(نشر علم، تهران، 1389)چاپ کرده‌است.

جایزه‌ها

رسول جعفریان دو بار جایزه کتاب سال ایران را دریافت کرده‌است؛ یک بار برای کتاب تاریخ سیاسی اسلام (سیره نبوی) و یک بار برای کتاب اطلس شیعه^[1]. او دو بار نیز برای کتاب جریانها و سازمان‌های سیاسی مذهبی و کتاب اطلس شیعه^[2]، جایزه فارابی را دریافت کرده‌است.

مسئولیت‌ها

رسول جعفریان در 1374 خورشیدی کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران را بنیان نهاد و همچنان مدیریت آن را بر عهده دارد.^[3] او از 1379 به عنوان عضو هیئت علمی در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مشغول به کار شد. در 1385 به دانشگاه تهران آمد و در گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران مشغول به تدریس گردید.^[4] او در شهریور 1387 به عنوان رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منصوب شده‌است.^[5][6] جعفریان چند بار از سمت ریاست کتابخانه مجلس استعفا کرده‌است. گفته می‌شود دلیل این استعفا، مشغله کاری است.^[7] تاریخ استعفای وی 27 آبان 91 است اما به طور رسمی از هفتم دی ماه برای وی جایگزین معرفی شده‌است.

کتاب‌شناسی

. «آثار اسلامی مکه و مدینه»، تهران، نشر مشعر، 1375. چاپ جدید آن با اضافات فراوان در سال 1379 انجام شده‌است و تحریر بعدی در سال 1382 ش که تاکنون چندین بار به چاپ رسیده‌است. (در سال 1388 توسط نشر مشعر به اردو نیز چاپ شد). ویرایش جدید در سال 1390 با اضافات فراوان منتشر شد.

2. «آشنایی مقدماتی با روش تحقیق در تاریخ»، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1366 شمسی.

3. «احوال و آثار بهاءالدین محمد اصفهانی مشهور به فاضل هندی»، قم، انصاریان، 1374 (این مقاله بدون دو رساله‏ای که در ادامه از فاضل هندی تصحیح شده، در مقالات تاریخی دفتر سوم هم چاپ شده‌است.)

4. «ارزیابی مناسبات فکری آیةالله شهید مطهری و دکتر علی شریعتی»، تهران، 1368 (این متن در کتاب نزاع سنت و تجدد هم چاپ شده‌است.)

5. «اسدالله خرقانی، روحانی نوگرای روزگار مشروطه»، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382

6. «اطلس شیعه»، تهران، سازمان جغرافیایی ارتش جمهوری اسلامی، 1387 (برنده جایزه فارابی، جایزه جلال و کتاب سال در سال 1388).

7. «اکذوبة تحریف القرآن»، تهران، 1365. چاپ جدید با اصلاحات در تهران و بیروت منتشر شده‌است. این کتاب با عنوان «افسانه تحریف قرآن»، تهران، 1367 چاپ شده‌است. نیز به انگلیسی و اردو هم چاپ شده‌است. چاپ متن عربی آن در بیروت با عنوان «القرآن و دعاوی التحریف» صورت گرفته‌است. این کتاب به زبان اندونزیایی هم در اندونزی چاپ شده‌است.

8. «اندیشه تفاهم مذهبی در قرن ششم و هفتم هجری»، قم، 1371 (در تاریخ تشیع چاپ جدید درج شده‌است)

9. «راه حج»، تهران، سازمان جغرافیایی وزارت دفاع، 1389

10. «بازخوانی نهضت مشروطیت»، تهران، نشر مطهر، 1386

11. «با کاروان ابراهیم» (با همکاری محمدعلی خسروی) گزارش حج سال 1371، نشر مشعر

12. «با کاروان عشق» (با همکاری محمدعلی مهدوی راد)، گزارش حج 1372، نشر مشعر

13. 13 - «با کاروان صفا»، گزارش حج 1382، نشر مشعر

14. «بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران» (بازنویسی کتاب دخالت انگلیس در واقعه مشروطه)، قم، طوس، 1370 و چاپ جدید و اصطلاح شده آن با عنوانِ‏

15. «بست نشینی مشروطه خواهان در سفارت انگلیس»، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378

16. «به سوی ام‌القری»، سفرنامه حج سال 1373. ضمن آن چند سفرنامه دیگر هم چاپ شده

17. «پیش درآمدی بر شناخت تاریخ اسلام»، قم، 1364 (نخستین اثر وی که بعدها در تاریخ سیاسی اسلام چاپ جدید درج شد.)

18. «تاریخ اسلام و ایران تا پایان قرن چهارم هجری» (برای سال دوم آموزش متوسطه عمومی) انتشار از سال 70 تا 74. پس از آن نیز بخش‏هایی از آن در کتاب تاریخ دوره دبیرستان - رشته علوم انسانی آمده‌است.

19. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر اول: از پیدایش اسلام تا ایران اسلامی، تهران، اندیشه معاصر، 1377. قرار است این کتاب در چهارمجلد عرضه شود. دفتر دوم آن که زیر چاپ است، عنوانش چنین است:

20. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر دوم از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، تهران، اندیشه معاصر، 1377

21. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر سوم از یورش مغولان تا زوال ترکمانان، تهران، اندیشه معاصر، 1378

22. «تاریخ ایران اسلامی»، دفتر چهارم، صفویه از پیدایش تا زوال، تهران، اندیشه معاصر، 1378 23. تاریخ تحول دولت و خلافت از برآمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1373 و چاپ دوم 1376

24. «تاریخ تشیع در ایران» (تا قرن دهم هجری)، 3 ج، قم انصاریان 1375. (چاپ نخست تا قرن هفتم هجری: تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1368) مجلد سوم آن سال 80 ارائه شد. چاپ یک جلدی آن در 950 صفحه توسط انتشارات انصاریان، 1385 عرضه شده‌است. چاپ یک جلدی آن توسط نشر علم در سال 1386 – 1388 سه بار چاپ شده‌است.

25. «تاریخ تشیع در ری»، تهران، نشر مشعر، 1371 (این متن در چاپ جدید تاریخ تشیع در ایران درج شده‌است)

26. «تاریخ تشیع در جرجان و استرآباد»، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، 1383

27. «تاریخ سیاسی اسلام، سیره رسول خدا(ص)»، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1373 (چاپ جدید آن توسط نشر الهادی به سال 1377 منتشره شده که متن تصحیح شده و کامل است). چاپهای بعدی آن را نشر دلیل ما منتشر کرده‌است. ترجمه عربی آن توسط آقای اسدی صورت گرفته که توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی وابسته به آستان قدس در سال 1385 با عنوان «سیرة سید الانبیاء و المرسلین محمد» چاپ شده‌است. متن ترکی استانبولی آن نیز در سال 1383 در آنکارا چاپ شده‌است.

28. «تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا»، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی 1374، قم، الهادی، 1377 (این اثر با عنوان History of The caliphsبه انگلیسی ترجمه شده‌است (قم، انصاریان، 1382). ترجمه عربی آن در مشهد در دست انجام است.

29. «تاریخ و سیره سیاسی امیرمؤمنان علی بن ابی‏طالب (ع)». قم، دلیل، 1380 (این کتاب بخش زندگی امیرمؤمنان از کتاب تاریخ خلفاست که همراه آن پنج مقاله آمده حدیث غدیر در آثار مکتوب کهن؛استناد به سیره سیاسی علوی در گذر تاریخ؛ آسیب شناسی حکومت دینی از نگاه امیرمؤمنان علیه السلام؛ جایگاه امام علی علیه السلام در میان اهل سنت؛ امیرمؤمنان علی علیه السلام و مردم.

30. «تأملی در نهضت عاشورا»، قم، انصاریان، 1380، چاپ سوم آن در پاییز 81 انجام شده که اصلاحات مختصری هم در آن شده‌است. چاپ اول نشر علم در سال 1388

31. 31 - تحقیقی کوتاه پیرامون رابطه تشیع و ایران، اصفهان، 1365 (این متن در چاپ جدید تاریخ تشیع به طور خلاصه آمده‌است).

32. 32 - تحلیلی از تحولات فکری و سیاسی پس از رسول خدا(ص)، قم، مرکز فرهنگی دفتر نمایندگی رهبری در دانشگاهها، 1379. (در مقالات تاریخی دفتر سوم هم به چاپ رسید.)

33. تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1386 (ترجمه عربی آن: التشیع فی العراق و صلته بالمرجعیة و ایران، قم، نشر حبیب، 1387).

34. جریان‏ها و جنبش‏های مذهبی سیاسی سالهای 1320 - 1357، تهران، پژوهشگاه علوم اسلامی، 1380 (چاپ دوم در 600 صفحه در سال 1381) (چاپ سوم با تجدید نظر فراوان 1381) چاپ پنجم در 1006 صفحه (پاییز 1383 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی و پژوهشگاه علوم اسلامی). چاپ نهم و دهم تهران، خانه کتاب، 1387 با اضافات).

35. جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم، انصاریان 1371 (به ضمیمه چند مقاله: 1 - طبری و اهل حدیث 2 - طبری و تشیع، 3 - کتابشناسی توصیفی فرق اسلامی.)

36. حواشی بر کتاب «تشیع» از هاینس هالم، قم، مرکز ادیان، 1385 (مجموعه‏ای 150 پاورقی کوتاه و بلند).

37. حیات فکری سیاسی امامان شیعه، ج 1، 2، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369. این کتاب سلسله مقالاتی بود که در مجله نورعلم چاپ شد. بعداً به صورت کتاب درآمد و سپس به ترکی استانبولی در استانبول چاپ شد. نیز به زبان عربی در بیروت به چاپ رسید و قسمتهایی از آن به اردو در مجله توحید اردو چاپ شد. در تابستان 1376 بازنویسی شده آن در یک مجلد توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسید. سال 81 چاپ ششم آن به بازار آمده‌است. چاپ اخیر آن در سال 1392 با اصلاحات توسط نشر علم چاپ شده است.

38. داستان حجاب در ایران پیش از انقلاب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383

39. درک شهری از مشروطه مقایسه حوزه مشروطه خواهی تبریز و اصفهان، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1385

40. دنباله جستجو در تاریخ تشیع در ایران، قم، انصاریان 1375 (مطالب در چاپ جدید تاریخ تشیع آمده‌است.)

41. دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان 1370 ش. مجموعه مقالات این مجموعه به صورت بازنویسی شده و با اصلاحات و افزوده‏های فراوان در کتاب صفویه در عرصه دین... چاپ شده‌است.

42. ذهنیت غربی در تاریخ معاصر ایران، قم، 1365

43. سفرنامه مکه سال 1375 (چاپ شده در میراث اسلامی، دفتر پنجم)

44. سلطان محمد خدابنده «الجایتو» و تشیع امامی در ایران، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1380 (این متن هم در تاریخ تشیع چاپ سال 1385 درج شده‌است).

45. سیری در سیره نبوی، مشهد، تعاونی ناشران، 1385 (این اثر خلاصه‏ای کوتاه در 140 صفحه از سیره رسول خدا(ص) است.

46. شریعتی و روحانیت با چند مقاله دیگر. قم، 1376 (این مقاله در مقالات تاریخی دفتر دوم هم آمده‌است.)

47. علل برافتادن صفویان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372 ش. مجموعه مقالات این مجموعه در کتاب صفویه در عرصه دین... چاپ شده‌است.

48. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست 3 جلد. ا

49. علی بن عیسی اربلی و کشف الغمه، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1373 (این متن در مقالات تاریخی دفتر چهارم نیز آمده‌است).

50. قصه خوانان در تاریخ اسلام، قم، فؤاد، 1370. بازنویسی جدید آن: قم، دلیل، 1378

سید مهدی میرمیران

ابن تیمیه از نظر علمای اهل سنت

1.محمد بن محمد بخاری (دانشمند حنفی مذهب، متوفای 841) فریاد می زندکه:"هر کس به ابن تیمیه شیخ الاسلام بگوید،کافر است." (إنّ من أطلق القول على ابن تیمیّة أنّه شیخ الإسلام فهو بهذا الإطلاق کافر) البدر الطالع: 2/260.

2. ابن حجر عسقلانی (متوفای 852، از ارکان علمی اهل سنت) صراحتا در کتاب درر الکامله ، ج1 ، ص155 نظر بزرگان و علمای اهل سنت را نسبت به ابن تیمیه بیان می کند و می گوید:"در جامعه اسلامی (اهل سنت و نه شیعه )، بعضی ها می گویند که ابن تیمیه مجسم (کسی که خدا را جسمانی می داند) است ، بعضی ها می گویند ملحد و زندیق است ، بعضی ها می گویند منافق است." (فمنهم من نسبه إلى التجسیم، ومنهم من ینسبه إلى الزندقة، ومنهم من ینسبه إلى النفاق)

ابن حجر عسقلانی در همان می نویسد که قضات اهل سنت در زمان ابن تیمیه اعلام کردند:"هر کس معتقد به عقاید «ابن تیمیّه» باشد، خون و مالش حلال است."(من اعتقد عقیدة ابن تیمیّة حلّ دمه و ماله) الدرر الکامنة: 1/147، البدر الطالع: 1/67، مرآة الجنان للیافعی، ج 2، ص 242. نیز در همان ج1، ص154 می‌گوید:"مردم مسلمانان و علماء اسلام، نظرشان نسبت به ابن تیمیه، بعضی می‌گویند او زندیق و ملحد و بی‌دین و برخی می‌گویند او منافق است؛ چون نسبت به ساحت امیرالمؤمنین علی ابن ابوطالب (علیه السلام) جسارت و حرف‌های بی‌ربط زده است."

3. ابن حجر مکی، در کتابی که حتی بر علیه شیعه نوشته است، وقتی به ابن تیمیه می رسد می گوید: "خدا او را خوار و گمراه و کور و کر کرده است، و پیشوایان اهل سنّت و معاصرین وى از شافعی ها، و مالکی ها، و حنفی ها، بر فساد افکار و اقوال او تصریح دارند." (الفتاوى الحدیثة: 86 .بن تیمیّة عبد خذله اللّه، وأضلّه وأعماه، وأصمّه وأذلّه، وبذلک صرّح الأئمّة الذین بیّنوا فساد أحواله وکذب أقواله... وأهل عصرهم وغیرهم من الشافعیّة والمالکیّة والحنفیّة)

4. ابن بطوطه، جهان‏گرد نامى مراکشی در سفرنامه‏ اش می ‏نویسد: "در دمشق یکى از بزرگان فقهاى حنبلى به نام ابن تیمیّه را دیدم که در فنون مختلف سخن می گوید، ولى عقل او سالم نبود." (رحله ابن بطوطه، ج 1، ص 57)

5. محمّد بخارى (حنفى متوفّاى سال 841) در بدعت‏گذارى و تکفیر ابن تیمیّه بی پرده سخن گفته است، تا آن‏جا که در مجلس خود تصریح نموده است که اگر کسى ابن تیمیّه را «شیخ الاسلام» بداند، کافر است.( بدر الطالع، ج 2، ص 260)

6. ابن حجر عسقلانى متوفّاى 852 و شوکانى متوفّاى 1255، دو تن از عالمان بزرگ اهل سنّت مى‏نویسند: قاضى شافعى دمشق دستور داد که در دمشق اعلام کنند که: "هر کس معتقد به عقاید ابن تیمیّه باشد، خون و مالش حلال است." (الدرر الکامنة، ج 1، ص 147؛ البدر الطالع، ج 1، ص 67 و مرآة الجنان، ج 2، ص 242)

7. حصنى دمشقى (از بزرگان اهل سنت) ابن تیمیّه را زندیق می ‏داند.حصنى دمشقى می نویسد: "ابن تیمیّه‏ اى را که دریاى علم توصیف می کنند، برخى از پیشوایان، او را زندیق (ملحد) مطلق می شمارند.علّت گفتار بعضى از پیشوایان هم این است که تمام آثار علمى ابن تیمیّه را بررسى کرده و به اعتقاد صحیحى برنخورده اند؛ مگر این که وى در موارد متعدّد برخى از مسلمانان را تکفیر می کند و برخى دیگر را گمراه می داند.با این که کتاب‏ هاى وى آمیخته به تشبیه حقّ به مخلوقات و تجسیم ذات بارى تعالى و هم چنین جسارت به ساحت مقدّس رسول اکرم [صلی الله‏ علیه‏ و‏ آله] و شیخین و تکفیر عبداللّه بن عباس است."

حصنى دمشقى در جاى دیگر می نویسد:"ابن تیمیّه گفته است: هر کس به مرده و یا فرد دور از نظر استغاثه کند ... ظالم، گمراه و مشرک است.از این سخن ابن تیمیّه، بدن انسان می لرزد، این سخن، پیش از زندیق حرّان، ابن تیمیّه از دهان کسى در هیچ زمان و هیچ مکانى بیرون نیامده است. این زندیق نادان و خشک، داستان عمر را وسیله‏اى براى رسیدن به نیّت ناپاکش در بی اعتنایى به ساحت حضرت رسول اکرم، سیّد اوّلین و آخرین، قرار داده و با این سخنان بی اساس، مقام و منزلت آن حضرت را در دنیا پایین آورده است و مدّعى شده است که حرمت و رسالت آن بزرگوار پس از رحلت از بین رفته است. این عقیده به یقین کفر و در واقع زندقه و نفاق است." (دفع الشبه عن الرسول، ص 131)

8.سُبْکى،(از بزرگان اهل سنت) ابن تیمیّه را بدعت گذار می داند. وی متوفّاى سال 756 هجرى، از دانشمندان پرآوازه اهل سنّت و معاصر ابن تیمیّه می نویسد: "او در پوشش پیروى از کتاب و سنّت، در عقاید اسلامى بدعت گذاشت و ارکان اسلام را درهم شکست. او با اتّفاق مسلمانان به مخالفت برخاست و سخنى گفت که لازمه آن جسمانى بودن خدا و مرکّب بودن ذات اوست، تا آن جا که ازلى بودن عالَم را ملتزم شد و با این سخنان حتّى از 73 فرقه نیز بیرون رفت" (طبقات الشافعیّه، ج 9، ص 253؛ السیف الصقیل، ص 177 و الدرّة المضیئة فى الردّ على ابن تیمیّه، ص 5)

9.ذهبى(متوفّاى 774) دانشمند بلند آوازه اهل سنّت که خود همانند ابن تیمیّه، حنبلى مذهب و در علم حدیث و رجال سرآمد عصر خویش بود، پیروان ابن تیمیه را بیگانه، فرومایه و مکّار می ‏داند. ذهبى در نامه‏ اى خطاب به وى می ‏نویسد: "اى بیچاره! آنان که از تو متابعت می کنند در پرتگاه زندقه و کفر و نابودى قرار دارند ... نه این است که عمده پیروان تو عقب مانده، گوشه گیر، سبک عقل، عوام، دروغ‏گو، کودن، بیگانه، فرومایه، مکّار، خشک، ظاهر الصلاح و فاقد فهم هستند. اگر سخن مرا قبول ندارى آنان را امتحان کن و با مقیاس عدالت بسنج".("یا خیبة! من اتّبعک فإنّه معرض للزندقة والإنحلال ... فهل معظم أتباعک إلاّ قعید مربوط، خفیف العقل، أو عامیّ، کذّاب، بلید الذهن، أو غریب واجم قویّ المکر، أو ناشف صالح عدیم الفهم، فإن لم تصدّقنى ففتّشهم وزِنْهم بالعدل ...")

تا آن جا که می نویسد: "گمان نمی کنم تو سخن مرا قبول کنى! و به نصیحت‏هاى من گوش فرا دهى! تو با من که دوستت هستم این چنین برخورد می کنى پس با دشمنانت چه خواهى کرد؟ به خدا سوگند، در میان دشمنانت، افراد صالح و شایسته و عاقل و دانشور فراوانند، چنان که در میان دوستان تو افراد آلوده، دروغ‏گو، نادان و بی عار زیاد به چشم می ‏خورند."( الإعلان بالتوبیخ، ص 77 و تکملة السیف الصقیل، ص 218.)

برخی از اساتید شیخ ابن تیمیه

• پدرش شیخ المجد ابن تیمیة
• شیخ زین‌الدین ابن المنجا
• مجد الدین ابن عساکر

برخی از شاگردان ابن تیمیه

• شمس‌الدین ابن قیم الجوزیه
• ابو عبدالله محمد الذهبی صاحب میزان الاعتدال
• اسماعیل بن عمر بن کثیر
• محمد بن عبدالهادی المقدسی
• ابوالعباس احمد بن الحسن الفارسی مشهور به قاضی الجبل
• زین‌الدین عمر مشهور به ابن الوردی

انتقاد از ابن تیمیه

امروزه تفکرات انحرافی ابن تیمیه باعث شده که وهابی ها و سلفی ها در مناطق مختلف جهان از جمله سوریه شیعیان و زنان و بچه ها را قتل عام کنند. کودکان را جلوی مادرانشان زنده زنده سر می برند! وجنایاتی انجام می دهدکه هیچ بشری نمیتواند آن را بپذیرد و یا اندکی بر حقانیت آن صحه بگذارد.

آثار ابن تیمیه

مقاله

• در تفسیر
  • رسالة در تفسیر وکیف یکون
  • تفسیر سورة الاخلاص
  • جواب أهل العلم والایمان
  • تفسیر المعوذتین
• در عقاید
  • الایمان
  • الاستقامة
  • اقتضاء الصراط المستقیم
  • الفرقان بین أولیاء الرحمن وأولیاء الشیطان
  • التوسل والوسیلة
  • الرسالة الحمویة
  • الرسالة التدمریة
  • العقیدة الواسطیة
  • رسالة مراتب الادارة
  • الاحتجاج بالقدر
  • بیان الهدی من الضلال
  • الجواب الصحیح
  • معتقدات اهل الضلال
  • معارج الوصول
  • السؤال عن العرش
  • بیان الفرقة الناجیة
  • درء تعارض العقل والنقل
  • منهاج السنة النبویة
  • ابطال قول الفلاسفة باثبات الجواهر العقلیة
  • شرح حدیث النزول
  • نقض المنطق
  • الرد علی المنطقیین
  • رفع الملام عن الأئمة الأعلام
  • الواسطة بین الحق والخلق
• در فقه
  • رسالة القیاس
  • القواعد
  • رسالة الحسبة
  • الأمر بالمعروف
  • العقود
  • المظالم المشترکة
  • حقیقة الصیام
• قصائد
  • القصیدة التائیة

کتاب

• منهاج السنة النبویة
• توحید الالوهیة
• قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة
• الاربعین التی رواها شیخ الاسلام بالسند
• الاکلیل فی المتشابه والتأویل
• التبیان فی نزول القرآن
• الرساله الاکملیه
• الرساله العرشیة
• القاعدة المراکشیة
• رسالة الی اهل البحرین فی رؤیة الکفار ربهم
• رسالة ایضاح الدلالة فی عموم الرسالة
• رسالة فی أمراض القلوب وشفاؤها

سید مهدی میرمیران

احمد بن عبد الحلیم بن تیمیه حرانی معروف به ابن تیمیه (زاده ی دوشنبه 10 ربیع‌الاول سال 661 ه ق، 22 ژانویه 1263 میلادی، برابر با 2 بهمن 641 ه. ش، حران، ترکیه درگذشته ی 28 سپتامبر 1328 میلادی، برابر با 5 مهر 707، ه. ش)

وی فقیه حنبلی و سلفی و مبتکر و بنیان گذار نظری، فرقه ی افراطی وهابیت است. اما در باره القاب و عنوان درست او اختلاف بسیار است. چه او را با القابی چون مفسّر، رجالی، مفتی و ادیب یاد کرده اند.^[1] محمد بن خضر (م.622ق.) پدر او روحانی حنبلی مذهب بود که در عقاید و فقه از مذهب‏«احمد بن حنبل‏» (م/241) پیروی می کرد، از این جهت فرزند خود را به مدارس‏ حنابله‏ فرستاد تا فقه حنبلی را فرا گیرد. جدّ اعلای وی از دانشمندان حنبلی مذهب و نخستین فرد ملقب به ابن‌ تیمیه بوده است.

بسیاری از فتواهای او مطابق هیچ یک از مذاهب چهارگانه اهل تسنن یعنی حنبلی، شافعی، مالکی و حنفی نبود. یکی از نخستین آثار او کتاب عقیده است که به نوعی خرق عادت در میان سنیان محسوب می‌شود. وی در این کتاب به نقد و رد بسیاری از عقاید کلامی، [اشعری|اشعری‌ها]] پرداخته و نسبت به آن باورها معترض است. از جمله ویژگی‌های ابن تیمیه، جسارتش در ارائه? عقاید و باورهایش بود.

نسب کامل او را چنین گفته اند: تقی الدین ابوالعباس احمد بن شهاب الدین عبدالحلیم بن مجد الدین عبدالسلام بن عبدالله بن ابی القاسم محمد بن الخضر بن محمد بن الخضر الحرّانی الدمشقی الحنبلی.^[2]

آیین افراط گرایانه وهابیت در قرن 12 هجرى بر اساس افکار و آراء او پى ریزى گردید.به گونه ای که شناخت عقاید وهابیان در گرو شناخت ابن تیمیه و آراء و عقاید او است.البته محمد بن عبدالوهاب مؤسس‏ وهابیت‏ بخشى از عقائد او را گرفت، و قسمت هاى دیگر آنرا رها کرد و به آن اهمیت نداد.^[3]

از میان آثار فراوانی که در باره? زندگی وی نوشته شده، مقاله? مفصل عباس زریاب خویی تحت عنوان «ابن تیمیه» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، اثری شایان توجه است.

دیدگاه ها

مبانى فکرى ابن تیمیه می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود:

دیدگاه های سلبی

که آنها را در چهار بخش می توان خلاصه کرد:

1 - نفی هر گونه تعقل در فهم معنای ظاهر کلام خدا و حمل آن بر معانى لغوى

وی اصرار می ورزد که آنچه در قرآن و احادیث وارد شده، بر همان معانى لغوى و متداول عرفى باید حمل شود و کسانى را که این نوع از صفات را به کمک قرائن موجود در آیات و روایات بر معانى مجازى و کنائى و معقول حمل می کنند، مؤوله (تاویل گرا) نامیده و به باد انتقاد می گیرد، و به این نیز اکتفاء نمی کند و می گوید:"همه صحابه و تابعان نیز بر این عقیده بوده‏ اند!"^[4]

2 - کاستن از مقامات پیامبر اسلام

بخش دوم تفکر او عادى جلوه دادن مقامات پیامبران و اولیاى الهى است و اینکه آنان پس از مرگ کوچکترین تفاوتى با افراد عادى ندارند، او در این راستا، مسائلى را مطرح می کند که همگى یک هدف را تعقیب می کند، و آن عادى جلوه دادن پیامبران، مخصوصا پیامبر اسلام و اولیاء بزرگ دین است. روى این اساس می گوید:

1.سفر براى زیارت پیامبر حرام است.

2.کیفیت زیارت پیامبر، از کیفیت زیارت اهل قبور تجاوز نمی کند.

3.ساخت هر نوع پناه و سایبان بر قبور حرام می باشد.

4.پس از درگذشت پیامبر هر گونه توسل به آن حضرت بدعت و شرک است.

5.سوگند به پیامبر و قرآن، و یا سوگند دادن خدا، به آنها شرک می باشد.

6.برگزارى مراسم جشن و شادى در تولد پیامبر، بدعت‏ به شمار می رود.

وی با لجاج خاصى به جنگ همه می ‏رود، و از این جهت از همان زمان، و پس از آن، افکار عمومى اهل سنت‏ بر او شورید. و بارها دستگیر و زندانى شد و ده ها کتاب بر رد اندیشه‏ هاى او نوشته گردید.

3 - انکار فضائل اهل بیت پیامبر

بخش سوم از مبانى فکرى او را انکار فضائل مسلم اهل بیت عصمت و طهارت که در صحاح و مسانید اهل سنت وارد شده، تشکیل می دهد وى در کتاب خود به نام منهاج السنة‏، احادیث صحیحى را که مربوط به مناقب على و خاندان اوست، بدون ارائه مدرکى، انکار مى‏نماید و همه را مجعول اعلام می کند، فضائلى که ده ها حافظ و حاکم از محدثان آنرا نقل کرده و به صحت آنها تصریح کرده‏اند. ارای وی نزد هیچیک از مذاهب مسلمان مقبولیت ندارد.

4 - مخالفت‏ با مذاهب چهار گانه اهل سنت

بخش چهارم از انحراف فکرى او مخالفت وى با مذاهب چهار گانه اهل سنت در باب نکاح و طلاق است که فعلا براى ما مطرح نیست، و شاید در برخى از مسائل، حق با ابن تیمیه باشد ولى یک چنین مخالفت‏با مبانى فکرى اهل سنت که اجماع فقهاى یک عصر، تا چه رسد به چند عصر را حجت میدانند، سازگار نیست. محمد بن عبد الوهاب که از نیم خورده ابن تیمیه استفاده مى‏کند، تنها، بخش دوم از مبانى فکرى او را گرفت، و به سه بخش دیگر اهمیت نداد، هر چند اخیرا بخش نخست (جهت داشتن خدا) به وسیله مفتى سعودى‏«عبد العزیز بن باز»به صورت کمرنگ احیاء شده است.

وی پیرو نقل و حدیث است و دشمن سرسخت شیعه و تصوف بود. ابن تیمیه بخاطر عقایدش که سخت با مذاهب اسلامی در تعارض است از دمشق اخراج شد و علمای آن روزگار تا مرز تکفیر او پیش رفتند. همچنین علمای دینی مدینه و مکه نیز از او ابراز برائت کرده و او را به این شهرها ممنوع‌الورود اعلام نمودند.

دیدگاه های اثباتی و سلبی

1. احیای توحید و معارف اصیل.(بنا به آنچه خود انگاشته است) مهم ترین دیدگاه ابن تیمیه این است که با مرور زمان، آرمان اصلی اسلام، یعنی توحید، تحت تأثیر اختلاط مسلمانان با فرهنگ های دیگر از یادها رفته است و بهترین شیوه? احیای این آرمان، کوشش برای احیای اندیشه‌های کهن اسلامی، یعنی تفکر رایج در عصر پیامبر (ص)، صحابه، و تابعین است. این کوشش را می‌توان با تکیه بر روایات، به جای تکیه بر اجتهاد و استدلال های عقلی و علمی پی گرفت.

2. همچنین، از مهم ترین کوشش های فکری ابن تیمیه، تلاش برای مرز نهادن میان آیین های اسلامی اصیل ـ از دید خود وی ـ با آیین هایی است که بعدها، تحت تأثیر فرهنگ های دیگر، یا تحت تأثیر توسعه و تحول و رشد تمدن اسلامی پدید آمده است.

از همین روست که وی با شیعیان در می‌ستیزد؛ چرا که ، شیعیان، از دید وی اولاً، برای آموزش های صحابه و تابعین ارزشی قائل نیستند؛ و ثانیاً، بسیاری از آیین ها و مراسم غیر دینی را که در میان زرتشتیان و مسیحیان و... رایج بوده است، جلوه‌ای اسلامی بخشیده، و به اسلام وارد کرده‌اند.وی شیعیان را بدین متهم می‌کند که با گسترش فرهنگ توسل، توحید را که اصلی ترین شعار اسلام است، از جایگاه خویش منحرف کرده‌اند. وی می‌گوید عرب های عصر پیش از اسلام، به خداوند معتقد بودند و همچنان که در قرآن هم یاد شده است، صرفاً بت ها را شفیعان درگاه الهی می‌دانستند. از دید وی، مهم ترین شعار پیامبر (ص)، ترویج خداپرستی نبود؛ چرا که مردم همه خداپرست بودند. شعار پیامبر (ص)، ترویج این معنا بود که خدا خودش از رگ گردن به مردم نزدیک تر است و واسطه‌ای نیاز ندارد. استدلال های گسترده? او که در کتاب هایی مثل قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیله، یا توحید الالوهیة و جز آن ها عرضه شده است، ابن تیمیه البته از جانب شیعیان و هم عامه مسلمانان، با مخالفت های بسیار گسترده، و پاسخ هایی نیز روبه رو گردید.

3. وی شدیداً مخالف با رشد و توسعه? فلسفه، و دیگر علومی است که به نظرش، ریشه در فرهنگ هایی غیر از شبه جزیره? عربستان، به جز دوره? زندگی پیامبر اسلام دارند.(مخالف هر گونه فلسفه)

4.از فتواهای مهم او، فتوا به حرمت کلام و منطق، علاوه بر فلسفه و عرفان است.^[5][6] برخی ابن تیمیه را نخستین کسی می دانند که مفهوم عرضه و تقاضا در اقتصاد را معرفی کرد.^[7] به همین ترتیب، وی را باید از معدود شخصیت های کهن در جهان اسلام، تلقی کرد که بر استقراء شواهد و کاربرد روش تجربی اصرار داشته‌اند. وی در عموم آثار خویش، می‌کوشد با استقراء شواهد بحث در قرآن، کتب تاریخی، و حتی آداب و رسوم و شواهد شناخته? رایج در عصرش، بحث ها و مطالعات و اظهار نظرهای خود را مستند کند. هرچند بدلایل غیر منطقی خود که دور از هرگونه عقل سلیم می باشد نتوانست تفکرات خود را در قالب منطق و دین و شریعت اثبات نماید. و حتی در مستندات خود نیز دچار تزلزل فراوان شده است.

سید مهدی میرمیران

شاگردان

شاگردان او را تا پانصد نفر گفته‌اند که از جمله شاگردان او عبارتند از:

• فخرالمحققین محمد بن حسن بن یوسف حلی (فرزندش)
• سید عمیدالدین عبدالمطلب (خواهر زاده‌اش)‏
• سید ضیا الدین عبدالله حسینی اعرجی حلی (خواهر زاده‌اش)
• تاج الدین سید محمد بن قاسم حسنی مشهور به ابن معیه‏
• رضی الدین ابوالحسن علی بن احمد حلی
• قطب الدین رازی
• سید نجم الدین مهنا بن سنان مدنی
• تاج الدین محمود بن مولا
• تقی الدین ابراهیم بن حسین آملی
• محمد بن علی جرجانی

تالیفات

نسخه‌ای از تذکرة الفقهاء علامه حلی، مربوط به دوره صفوی

آثار فقهی

1. منتهی المطلب فی تحقیق المذهب
2. تلخیص المرام فی معرفه الاحکام
3. غایه الاحکام فی تصحیح تلخیص المرام
4. تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه
5. مختلف الشیعه فی احکام الشرعیه
6. تبصره المتعلمین فی احکام الدین
7. تذکره الفقها، ارشاد الاذهان فی احکام الایمان
8. قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام
9. مدارک الاحکام
10. نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام
11. المنهاج فی مناسک الحاج
12. تسبیل الاذهان الی احکام الایمان
13. تسلیک الافهام فی معرفه الاحکام
14. تنقیح قواعد الدین
15. تذهیب النفس فی معرفه المذاهب الخمس
16. المعتمد فی الفقه
17. رساله فی واجبات الحج و ارکانه
18. رساله فی واجبات الوضو و الصلوه
19. قواعد الاسلام

آثار اصولی

النکه البدیعه فی تحریر الذریعه

1. غایه الوصول و ایضاح السبل
2. مبادی الوصول الی یعلم الاصول
3. تهذیب الوصول الی علم الاصول
4. نهایه الوصول الی علم الاصول
5. نه الوصول الی علم الاصول
6. منتهی الوصول الی علمی الکلام و الاصول

آثار کلامی و اعتقادی

1. منهاج الیقین
2. کشف المراد
3. انوار الملکوت فی شرح الیاقوت
4. نظم البراهین فی اصول الدین
5. معارج الفهم
6. الابحاث المفیده فی تحصیل العقیده
7. کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، مقصد الواصلین
8. تسلیک النفس الی حظیره القدس
9. نهج المسترشدین
10. مناهج الهدآیه و معارج الدرآیه
11. منهاج الکرامه، نهایه المرام
12. نهج الحق و کشف الصدق
13. الالفین
14. باب حادی عشر
15. اربعون مساله
16. رساله فی خلق الاعمال
17. استقصا النظر، الخلاصه
18. رساله السعدیه
19. رساله واجب الاعتقاد
20. اثبات الرجعه
21. الایمان
22. رساله فی جواب سئوالین
23. کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام
24. جواهر المطاب
25. التناسب بین الاشعریه و فرق السوفسطائیه
26. المبحاث السنیه و المعارضات النصریه
27. مرثیه الحسین علیه السلام

آثار حدیثی

1. استقصا الاعتبار فی تحقیق معانی الاخبار
2. مصابیح الانوار
3. الدرر و المرجان فی الاحادیث الصحاح و الحاسن
4. نهج الوضاح فی الاحادیث الصحاح
5. جامع الاخبار
6. شرح الکلمات الخمس لامیرالمؤمنین علیه السلام
7. مختصر شرح نهج البلاغه
8. شرح حدیث قدسی

آثار رجالی

1. خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال
2. کشف المقال فی معرفه الرجال
3. ایضاح الاشتباه

آثار تفسیری

1. نهج الایمان فی تفسیر القرآن
2. القول الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز
3. ایضاح مخالفه السنه

آثار فلسفی و منطقی

1. القواعد و المقاصد
2. الاسرار الخفیه
3. کاشف الاستار
4. الدر المکنون
5. المقامات
6. حل المشکلات
7. ایضاح التلبیس
8. الجوهر النضید
9. ایضاح المقاصد
10. نهج العرفان
11. کشف الخفا من کتاب الشفا
12. مراصد التدقیق و مقاصد التحقیق
13. المحاکمات بین شراح الاشارت
14. ایضاح المعضلات من شرح الاشارات
15. نور المشرق فی علم المنطق
16. الاشارات الی معانی الاشارات
17. بسط الاشارت
18. تحریر الابحاث فی معرفه العلوم الثلاثه
19. تحصیل الملخص
20. التعلیم التام
21. شرح القانون
22. شرح حکمه الاشراق
23. القواعد الجلیه

آثار دعا و مناجات

1. الادعیه الفاخره المنقوله عن الائمه الطاهره
2. منهاج الصلاح فی اختصار المصباح

آثار ادبی

کشف المکنون من کتاب القانون

1. بسط الکافیه
2. المقاصد الوافیه بفوائد القانون و الکافیه
3. المطالب العلیه
4. لب الحمکه
5. اشعار در موضوعات مختلف و قصیده ای بلند درباره دانش و مال

آثار متفرقه

آداب البحث

1. جوابات المسائل المهنائیه الاولی
2. جوابات المسائل المهنائیه الثانیه
3. جواب السوال عن حکمه النسخ
4. وصیتنامه
5. الغریه
6. مسائل سید علاالدین

سید مهدی میرمیران

ابومنصور جمال‌الدین، حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی معروف به علامه حلّی، از علمای شیعه قرن هشتم قمری بود.وی در شب جمعه 29 رمضان 648 قمری، برابر 9 دی 629، در شهر حله به دنیا آمد.نیاکان او از طرف پدر به اهلِ مطهر که خاندانی اهل تقوا و دانش بوده‌اند می‌رسد و همچنین از طرف مادر با محقق حلی که دایی او بوده پیوند دارد.

شروع فراگیری دانش

او چند سال بیشتر نداشت که با راهنمایی پدرش برای یادگیری قرآن به مکتب می‌رود و خواندن و نوشتن را در مکتب می‌آموزد ولی به این مقدار راضی نشده و نزد استادی بنام محرم رفته و کتابت خط را بخوبی نزد او فرامی‌گیرد سپس مقدمات و ادبیات عرب و علوم فقه، اصول فقه، حدیث و کلام را نزد پدرش شیخ یوسف سدید الدین و دایی‌اش محقق حلی می‌آموزد، او در ادامه علوم منطق، فلسفه و هیئت را نزد اساتید دیگرش بویژه خواجه نصیر الدین طوسی می‌آموزد و قبل از رسیدن به سن بلوغ به درجه اجتهاد نایل می‌شود و به‌سبب کسب فضیلت‌های بسیار در سن کم در نزد خانواده و دانشمندان به جمال الدین مشهور می‌شود.

مرجعیت شیعیان

پس از مرگ محقق حلی در سال 676 قمری که مرجعیت شیعیان را برعهده داشت، شاگردان وی و دانشمندان حله پس از جستجوی فردی که شایستگی زعامت و مرجعیت شیعیان را داشته باشد علامه حلی را برای این امر مهم مناسب یافتند و او در 28 سالگی زعامت و مرجعیت شیعیان را بر عهده گرفت.

ورود به ایران

تاریخ دقیق ورود او به ایران مشخص نیست اما احتمالاً سالهای بعد از 705 قمری بوده است که او به دعوت الجایتو از پادشاهان سلسله ایلخانیان که حاکم بر ایران بودند به ایران دعوت می‌شود و در مجلسی به مناظره با دانشمندان مذاهب فقهی 4گانه اهل سنت از جمله خواجه نظام الدین عبدالملک مراغه‌ای می‌پردازد و موفق به شکست آنان می‌شود.

پس از این جلسات ولایت و امامت علی بن ابیطالب و مذهب شیعه در نزد پادشاه اولجایتو به اثبات رسیده و وی مذهب شیعه را برمی‌گزیند و نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر می‌دهد و تشیع را در ایران رواج می‌دهد. که از آن روز تا زمان مرگ سلطان محمد خدابنده علامه در ایران می‌ماند و به نشر معارف و فرهنگ تشیع می‌پردازد.در تمامی مسافرت‌ها ملازم وی می‌شود و به پیشنهاد سلطان مدرسه سیاری از خیمه و چادر ساخته می‌شود که در تمام مسافرت‌ها حمل شده و در هرکجا که کاروان اقامت می‌کرده علامه به تدریس و مباحثه مشغول می‌شده است.

بازگشت به حله و مرگ

حلی پس از مرگ سلطان محمد خدابنده در سال 716 قمری به شهر حله بازگشت و تا آخر عمر در آنجا اقامت کرد و سرانجام در 21 محرم 726 قمری در سن 78 سالگی درگذشت و در حرم علی بن ابی‌طالب به خاک سپرده شد.

اساتید

• شیخ یوسف سدید الدین (پدرش)
• محقق حلی‏
• سید رضی الدین علی بن طاووس‏
• سید احمد بن طاووس‏
• خواجه نصیر الدین طوسی‏
• یحیی بن سعید حلی‏
• مفیدالدین محمد بن جهم حلی
• کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی
• جمال الدین حسین بن ایاز نحوی
• محمد بن محمد بن احمد کشی
• نجم الدین علی بن عمر کاتبی
• برهان الدین نسفی
• شیخ فاروقی واسطی
• شیخ تقی الدین عبدالله بن جعفر کوفی

سید مهدی میرمیران

ه ـ یکی از شخصیت هایی که استادجعفری پیرامون افکار و اندیشه های او مطالعات دقیقی داشت ، برتراند راسل (1970 ـ 1872 م ) فیلسوف انگلیسی بود. او بر دو اثر راسل ، شامل : « گفتگوهای راسل با وودرو وایتBertrand Russell speaks his mind» و«برگزیده افکار راسل Bertrand Russell"s Best»، نقد و حواشی سودمندی نوشت و به طور منصفانه ، آراء وی را در مسائل مختلف مورد بررسی قرار داد. شایان ذکر است که برای اولین بار در سال 1342 خورشیدی بین محمدتقی جعفری و برتراند راسل ، مکاتبات علمی برقرار و پس از آن ، چندین نامه پیرامون مسائل فلسفی و ریاضی میان آن ها ردّ و بدل شد.
و ـ در سال 1997 میلادی ، با اوج گرفتن بحث های مربوط به طرح ژنوم انسانی و امکانات آن در زمینه هایی مثل همانندسازی ، سازمان یونسکو از ایشان درخواست کرد با مطالعه و تحقیق پیرامون موضوعات مربوط به آن ، نظر خویش را اعلام دارد. بحث ها و انتقادات جالب استاد در این زمینه ، در قالب اثری به نام «طرح ژنوم انسانی» به حلیه طبع آراسته شده است . ایشان با وجود حمایت از پیشرفت علم و تأکید بر مفید بودن طرح ژنوم در اصلاح گیاهان ، دفع نواقص و بیماری های انسان و حیوان ، هشدارهای جدی را نیز در زمینه آزاد گذاشتن بیش از حد فعالیت های مربوط به این طرح ابراز کرده اند. ز ـ از دیگر نکات مهم در افکار استاد جعفری ، اهتمام و توجه به ایجاد یک «فرهنگ جامع جهانی» است . او در این باره چنین گفته است : منظور ما از فرهنگ جهانی، همه پدیده ها و عناصر و فعالیت های فرهنگی مردم جوامع دنیا نیست، زیرا در بطن هر جامعه ای مصادیق معیّنی برای حقایق فرهنگی وجود دارد که مخصوص آن جامعه و محصول سرگذشت تاریخی و محیطی و ارتباطات متنوع مردم آن جامعه با خویشتن ، مذهب ، جهان هستی و همنوعان خود است . مقصود ما از فرهنگ جهانی ، حقایق کلی فرهنگ است ، مانند اصول اخلاقی انسانی (نوع دوستی ، گذشت و فداکاری در راه آرمان های اعلای انسانی )، قبول حیات شایسته برای همه افراد بشر، قبول حیثیت و کرامت ذاتی برای تمام انسان ها، قبول آزادی معقول (مسئولانه ) برای همگان ، و قبول تلاش جدی برای پیشبرد مقاصد عالی بشر. بدیهی است با برنامه ریزی منطقی چهار موضوع با اهمیت و بنیادین (اقتصاد جهانی ، قدرت جهانی ، حقوق جهانی ، سیاست جهانی ) می توان فرهنگ جهانی را پی ریزی نمود. می دانیم که همه ادیان الهی ابراهیمی که بر مبنای فطرت پاک انسان ها در طول تاریخ برای بشریت گسترده شده و دین اسلام در بر گیرنده اصولی همه آن هاست ، از تعمیم و گسترش چنین فرهنگی حمایت جدی می نماید.
ح ـ طرح بحث و گفتگو میان ادیان الهی ، در راستای یک زندگی مسالمت آمیز و برقراری تفاهم زیستی انسان در قرن جدید، از دیگر ابتکارات ایشان محسوب می شود . وی این موضوع را برای نخستین بار در سال 1362 خورشیدی در حضور جمعی از متفکران اسلامی و آلمانی هم چون : پروفسور هانس کونگ ، پروفسور فان اس ، پروفسور دایبر ، پروفسور مایر و ... مطرح کرده، اظهار داشت:
اگر ما پیروان ادیان آسمانی بتوانیم در متن دین فطری الهی که به وسیله حضرت ابراهیم(ع) مطرح شده، تفاهم به وجود بیاوریم ، قطعاً جامع مشترک آن ادیان را مورد پذیرش قرار داده، می توانیم همزیستی معقولی داشته باشیم . به نظر می رسد، استاد جعفری مدافعی پیشرو در بحث و گفتگو میان ادیان با جهت گیری ضروری و سازنده «همزیستی معقول» بود. وی نظریه خود را دوباره در دی ماه سال 1374 خورشیدی در کنفرانس بین المللی اسلام و مسیحیت در کشور سوئیس ، تحت عنوان : «تجدید نظر در دین جهانی ابراهیمی برای هماهنگی اهل کتاب و توجه آنان به یک وحدت عالی»، مطرح نموده و به صورت علمی ، آن را تبیین و تشریح کرد. ط ـ یکی از مباحث بسیار مهمی که در طول حیات خویش به آن می اندیشید، طرح «عمل و عکس العمل» بود. وی به جدّ معتقد بود هر «عملی» که در صحنه زندگی به وقوع می پیوندد، «عکس العمل» آن نیز دیر یا زود ظهور خواهد یافت . آن چه او را به این باور رسانده بود، حوادث اطمینان آوری بود که در زندگی خویش و دیگر اصناف مردم ، شاهد آن ها بوده و مشاهده کرده بود که چگونه دست خداوندی از آستین «عکس العمل»ها بیرون می آید و زندگی انسان ها را شکل و آرایش می دهد.
درست از همین منظر، وی قانون «عمل و عکس العمل (کنش و واکنش)» را یکی از براهین اثبات ـ و لااقل ـ وجود ماوراءالطبیعه ذکر می کرد و تأکید زیادی روی این قانون داشت . حتی در برخی از سخنرانی ها و برخی جلسات خصوصی ، درباره این اندیشه علمی ، طرح عملی پیشنهاد کرده ، آن را یکی از مهم ترین عوامل سازندگی های انسانی ذکر کرده است . حال، بشنوید از زبان خود استاد:
داستان کنش و واکنش (عمل و عکس العمل) به اندازه ای ]گسترده و دارای[ نمونه های زیاد است که اصلاً آدم نمی داند به کدام یک اشاره کند. شخصی نزد من آمد و گفت : می خواهم خدا را ببینم . به او گفتم: اگر خدا را به تو نشان بدهم ، لجاجت نمی کنی؟ گفت : نه . گفتم به ]قانون[ «کنش ها و واکنش ها» توجه کن . قطعاً در پشت پرده خبری است که وقتی نواختی ، خواهند نواخت . زمانی این پیشنهاد را کرده بودم که بیایید با یک کار آسان ، یک انقلاب فرهنگی در تمام دنیا ایجاد کنیم . ابتدا بنای یک مجله را پایه ریزی کنیم و سپس از شهرستان ها و روستاهای ایران ، هرکس حادثه ای برای او پیش آمده، سپس عکس العمل آن را دیده است ، برای ما بنویسد. مثلاً اگر کسی یک سیلی زده ، یک سیلی هم خورده است . قطعاً هرچه سن بالاتر برود، از این حوادث زیادتر دیده می شود. مدتی به این منوال بگذرد، سپس وقتی منعکس شد چنین مجموعه ای (مجله ای ) دایر شده، در تابستان وقتی مدارس و دانشگاه ها تعطیل شدند، دانش آموزان و دانشجویان را با ضبط صوت به این روستاها و شهرستان ها بفرستید. تصور کردیم یک میلیون از این قبیل حادثه ها را می توان در یک نسل چهل پنجاه ساله جمع آوری کرد. یک میلیون حادثه ! تصور کنید هر حادثه یک صفحه باشد و در کل ، یک کتاب پانصد صفحه ای در نظر گرفته شود. بعد از محاسبه تقریبی ، ملاحظه شد که دو هزار جلد دایرة المعارف تولید می شود، مبنی بر این که نزن ، زیرا خواهی خورد! ای کسانی که ختم کلمه علم را گرفته اید و همه چیز را قربانی این کلمه بیچاره صاف و ساده بی تقصیر می کنید! همه ما علم را دوست داریم ، ولی از علم چه استفاده ای می خواهیم بکنیم؟ بسیار خوب ، می گویید از نظر علمی تصادف است !؟ اگرچه تصادف محال است ، ولی من قول می دهم و می نویسم : تصادفاً یک میلیون حادثه در این چند سال اتفاق افتاده است که : زدند، سپس خوردند. یا سبو یا خم می یا قدح باده کنند       یک کف خاک در این میکده ضایع نشود *** این جهان کوه است و فعل ما ندا      ســـوی ما آید نــــداهـا را صـــــدا کُل نَفْس بِما کَسَبَت رَهینَه (هر کسی در گروِ دستاورد خویش است ). این قانون کنش و واکنش (عمل و عکس العمل ) را که عرض کردم ، در تاریخ فقط برای هشدار است تا بدانید عدالت الهی پشت پرده است و این جا (عرصه طبیعت ) جای ]انتقام خدا[ نیست .
ی ـ یکی از تفکراتی که نشان می دهد استاد جعفری به مباحث جدید در نظام بین الملل توجه تام و کافی داشت ، مطالعات دامنه دار و تحقیقات ایشان در زمینه حقوق بشر است . در اواسط قرن بیستم ، منشوری در سطح جهانی مطرح شد که از حقوق مشترک انسان ها سخن می گفت ، بالطبع او نیز مایل بود از آن آگاهی یابد. از این رو، تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر را از دیدگاه اسلام و غرب در ردیف کاری خویش قرار داد و به پژوهش پرداخت .
نمود بارز آن را در کتابی با همین نام با گرایش تطبیقی دو نظام ، و نمودهای غیر بارز آن در مصاحبه های شخصیت های خارجی با استاد در کتاب «تکاپوی اندیشه ها»، «ترجمه و تفسیر نهج البلاغه» و «تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی» قابل مشاهده است . در مجموع ، وی حقوق بشر را تکاپویی جالب می دید که هنوز به ثمر نرسیده، نیازمند اصلاحاتی دیگر است . ک ـ علاقه مندان آثار استاد جعفری به خوبی واقفند که اغلب ، ایشان پس از ورود به یک مبحث ، بلافاصله یا پس از مدتی کوتاه ، مباحث متنوعی را مطرح می کرد. این وضعیت ، به گونه ای بود که خواننده عادی ، رشته اصلی مطلب را از دست می داد و حیران و لب گزان ، در جست وجوی یافتن ارتباط نهانی میان این مباحث متنوع برمی آمد. شاید هم اگر کم حوصله تر بود، کتاب را می بست و از ادامه مطالعه آن منصرف می شد. به نظر می رسد، عمده علل طرح مباحث متنوع از سوی ایشان ، دو علت زیر است : 1 - او به محققان و صاحب نظران توصیه می کرد که در بررسی یک موضوع ، چنان چه آن منظر و دیدگاه خاصی که از آن بر موضوع مورد تفکر می نگرند، کمکی به روشن شدن و حل موضوع نمی کند، منظر و دیدگاه را تغییر دهند. تعبیر خاص وی در این موارد، واژه «عینک» بود. ایشان معتقد بود: اگر «عینک حقوقی» نمی تواند باعث رفع ابهام شود، باید مثلاً «عینک هنری» بر چشم زد. خود استاد، بیش از همه ، از چنین قاعده ای تبعیت می کرد. از این رو، در طرح یک موضوع خاص ، عینک های گوناگونی بر چشم زده، آن موضوع را از مناظر گوناگونی مورد توجه و بررسی قرار می داد. از آن جا که در طول مباحث ، اغلب ، تعویض «عینک»ها برای اشخاصی که مطالعه و آمادگی کمتری داشتند، مشخص نمی شد، توهّم و خلط مبحث پیش می آمد. به خصوص اگر توجه کنیم که برای بررسی هر موضوع ، از هر منظر و با هر عینکی ، مقدماتی خاص برای ورود به بحث لازم است . 2- در شخصیت هایی که علم ایشان ، ثمره آگاهی های والاتری است که «معرفت» نام دارد، کلام که نمایانگر تفکراتی جدا از تفکرات معمولی است ، تابع قواعد مرسوم طرح موضوعات ، در علوم تجربی و منطق و علوم انسانی نمی شود. معمول چنین است که ذهن ، برای بیان مطالب مربوط به موضوعات معمولی مورد تفکر، کلمات را به استخدام موضوع درمی آورد. چنین وضعیتی ، در بیان آگاهی های عمیق حاصل از «معرفت»، شکلی دیگرگونه می یابد. در این موارد، به این علت که عظمت موضوع مورد تفکر، ذهن را در فروغ خود خیره می کند، به ناچار ذهن حقیقت دریافت شده را بر کلمات تطبیق می دهد. بر این اساس، ذهن در بیان حقیقت ناب توسط الفاظ ـ که وسیله انتقال ما فی الضمیر است ـ نارسا می شود.

سید مهدی میرمیران

از مقولات علمی که بگذریم ، این مورد که ذکر آن رفت ، و نظایر بی شماری مثل آن ، نمونه ای از حق گرایی مسئولانه اوست که در ادامه نوشته خواهیم کوشید بخش هایی از آن را روایت کنیم .
از دیگر ویژگی هایش این که: در مقولاتی مثل علم و تفکر، قائل به توقف نبوده ، مسیر آن را آشکارا پایان ناپذیر می دید و پیوسته بیان می داشت : «در مسیر علم و دانش هیچ گاه قانع نشدم». تنها با لحاظ و فهم این ویژگی است که می توان سر تألیفات و اندیشه های پردامنه ایشان را گشود: از زیبایی شناسی تا فلسفه و ادبیات ، و از شناخت و تحلیل هنر تا دریافت روان و انسان و حیات . وی جزو متفکرانی بود که دیدگاه های خویش را پیوسته با عنصر زمان هماهنگ می کرد. او به تفکر «تطبیقی»، «روزآمد» و «زمان گرا» ایمانی راسخ داشت . بخش مهمی از جهت گیری های فکری و علمی اش در اصل به ایده ای با عنوان «فرهنگ مشترک بشری» برمی گشت . فرهنگ مشترک بشری که از تفکرات اساسی و اولیه استاد جعفری به شمار می رود، به این معناست :
فرهنگ های بشری، در ریشه های فوق ظاهری خویش با همدیگر اشتراک داشته، پیوندهای زوال ناپذیر دارند که عوامل محیطی و جغرافیایی نمی توانند بر آن ها دسترسی پیدا نموده و تأثیر انفعالی در آن بر جای بگذارند.
باری ، برخی از متفکران معاصر یونانی ، وقتی می خواهند او را معرفی کنند، به این خصلت وی انگشت می نهند که : جعفری هیچ کس را رد نمی کرد، چون او معلم بود نه قاضی! آری ، او معلم بود، ولی معلمی که از «عنوان» و «افتخار» گریزان بوده، به مسئولیت هایی می اندیشید که یک معلم واقعی ، باید به فکر ادای آن ها باشد و دانش اندوزان خویش را، از لحاظ مجهز کردن به آن ها مطمئن و آسوده خاطر کند. وی اگر درباره تعلیم و تربیت با احتیاط و دقت فراوان سخن می گفت ، چون اعتقاد داشت: تعلیم و تربیت کاری خدایی است ، در حق موجودی که مخلوق اوست و راهش نیز به سوی او منتهی می شود.
آیا در چنین عرصه ای لغزاننده ، می توان به نوعی دیگر بود؟! پاسخ جعفری به این سؤال ، آشکارا منفی بود، زیرا این معلم در حق خودش نیز یک معلم بود، نه یک قاضی . دیگر موضوعی که بایسته است مورد توجه جدی محققان قرار گیرد، این است که استاد محمدتقی جعفری به پاس بهره گیری از خرمن اساتید والامقام در حوزه علمیه نجف و اساطین حکمت و عرفان عصر، و مطالعات دامنه دار در مسائل اصیل اسلامی و اجتماعی ، با قرآن و زبان تفسیر کلام الله مجید کاملا آشنا بود. به گواه آثار قلمی که از وی به یادگار مانده، او به مبادی و مجاری قرآن به واقع تسلط اساسی و بنیادین داشت . مطالعه در مجلدات گوناگون و مباحث مختلف تفسیر مثنوی و تفسیر نهج البلاغه ، و مشاهده استناد و تمسک جعفری به صدها آیه متعدد و متنوع قرآنی در ابواب گوناگون ، نشان دهنده انصراف جدی و علاقه علمی و مکتبی ایشان به قرآن به شمار می رود. او معلومات بشری را در برابر تابش انوار وحیانی قرآن ، بسی کم نور می نگریست و هیچ گاه اصالت را به تئوری های ضد قرآنی نمی داد.
در واقع، می توان گفت: کارنامه فکری محمدتقی، کارنامه پرمحصول مردی است که وجودش وقف دین و دانش بود. هم ملموس حیات او، جز این نبود که مجهولی را حل کند و پرده ای از پرده های آویخته به جمال علم و زندگی را در عصر صنعت و فوق صنعت کنار زند، تا حیات برای «انسان» تصویری منطقی تر بیابد و او در وادی حیات معقول گام بگذارد. چه ، او بود که از صمیم جان اعتقاد داشت :
زندگی پیوسته باید در حال به وجود آمدن و به وجود آوردن باشد، و الا باری است بر دوش انسان. دلیل ما به این سخن ، میزان درنگ و تأمل فراوانی است که ایشان درباره واقعیات نظری و عملی زندگی و تعریف و تحدید قلمروهای بنیادین آن نموده است : *- آیا حقیقت زندگی ، همین است و بس؟» ]این[ سؤالی است که از آغاز تاریخ معرفت بشری تاکنون ، افکار بشری را به خود جلب نموده است . در مقابل این سؤال ، مردم دو صف کشیده اند: صف آری گویان ، صف نه گویان . *- پدیده زندگی ، حقیقتی است مولد که چگونگی اراده و برخورداری از آن ، تحت اختیار آدمی است . *- نابود ساختن زندگی که مبارزه با مشیت خداوندی است ، دو شکل دارد: 1 ـ خودکشی . 2ـ خودشکنی . *- زندگی قالب گیری شده در احساس و حرکت «خودمحوری»، مساوی مرگ است . *- برای هر انسان آگاه ، هر «روز» کتابی است که درس هایی خواندنی در آن نوشته شده است . لذا، صحیح است که بگوییم : همواره یک عامل مستمر به نام «زمان» وجود دارد که نادانی های ما را می تواند به دانایی تبدیل کند، ولی کو عاشق دانایی؟ *- اغلب انسان ها، به جهت عدم محاسبه در تمایلات و خواسته های خود، در دام های پولادین زندگی می کنند و با تمام ساده لوحی یا ریاکاری ، نامش را « زندگی آزادانه» می گذارند! *- زندگی بی نیایش و بیرون از جاذبیت کمال الهی ، همان جام خالی است که هنگام تولد به لبانمان می چسبانیم و هنگام مرگ ، آن را دور می اندازیم . *- ایده آل زندگی عبارت است از: آبیاری و شکوفا کردن آرمان های زندگانی گذران از چشمه سار حیات تکاملی ، و انسان و جهان را در خود یافتن ، و شخصیت انسانی را در حرکت به سوی ابدیت به ثمر رسانیدن . *- زندگی ایده آل ، تکاپویی آگاهانه است ، و هر یک از مراحل زندگی که در این تکاپو سپری شود، اشتیاق ورود به مرحله بعدی افزوده می شود. هر چه آگاهی و اشتیاق بیشتر شود، هماهنگی بین گذشته و آینده عالی تر خواهد شد. شخصیت انسانی رهبر این تکاپوست ؛ آن شخصیت که ازلیت سرچشمه آن ، بی نهایت گذرگاهش و ابدیت کمال مطلوب آن است، آن حقیقت ابدی که نسیمی از جلال و محبتش ، واقعیات هستی گذران را به تموج درآورده ، چراغی فرا راه پر نشیب و فراز ماده و معنا می افروزد؛ این است زندگی ایده آل . هر جامعه ای که بدین سان طعم زندگی را به افراد خود بچشاند، در اصیل ترین تمدن گام برمی دارد.

سید مهدی میرمیران