چکیده:
محمد بن ابراهیم شیرازی ملقب به صدر المتألهین و مشهور به ملاصدرا یکی از مهمترین فلاسفه جهان اسلام و شیعه است. وی که در عهد صفویه زندگی می کرد، با تأسیس نظام فلسفی جدیدی به نام «حکمت متعالیه» توانست میان فلسفه مشاء، فلسفه اشراق، عرفان محی الدین عربی و منابع دینی آشتی و سازگاری برقرار کند. از جمله مهمترین اصولی که حکمت متعالیه بر آن استوار است میتوان، به اصالت وجود، حرکت جوهری و اتّحاد عاقل و معقول اشاره کرد. قدرت نظام فلسفی ملاصدار چنان بود که تا به امروز بیشترین طرفدار را میان علاقهمندان به علوم فلسفی به خود اختصاص داده است.
مقدمه
بدون تردید دوران حکومت صفویه را می توان یکی از درخشانترین ادوار شیعه در ایران دانست. در این دوران افزون بر زنده شدن شعائر شیعی، علوم مختلف نیز به بالندگی ویژه ای دست یافته و دانشمندان بزرگی فرصت ارائه مباحث خود را پیدا کردند.
از سوی دیگر، علم فلسفه که سابقهای بس طولانی داشته و به زمان قبل از میلاد حضرت مسیح علی نبیّنا و آله و علیه السلام بر می گردد، کمی پیش از آن دوران و نیز همزمان با آن، با حملات شدیدی از سوی مخالفان مواجه شده بود.
در آن عصر، صدرالمتألهین شیرازی فیلسوف پرآوازه ایرانی و یکی از بزرگترین دانشمندان مطرح در دوران صفویه، با طرح افکار جدید فلسفی خود موجب رونق دوباره این رشته علمی شد.
این نوشتار گذری کوتاه بر حیات علمی ملاصداری شیرازی دارد.
ولادت
محمد بن ابراهیم شیرازی ملقب به صدر المتألهین و مشهور به ملاصدرا یکی از مهمترین فلاسفه جهان اسلام و شیعه در حدود سال 979یا 980 هجری قمری در شیراز دیده به جهان گشود و به واسطه‌ی محیط خانوادگی خود که از اقوام با نفوذ و ثروتمند فارس بود و استعداد خارق العاده ای که داشت از تحصیل و تعلیم شایسته ای برخوردار شد.[1]پدر ملاصدرا، ابراهیم شیرازی بنابر نقلی صاحب منصب امارت و از چهره های قدرتمند سیاسی و اجتماعی بود[2]و در نقلی دیگر گفته شده که بازرگان سرشناس و امین در بازار بود.[3]
مراحل زندگی
به طور کلی زندگی ملاصدرا را دارای سه مرحله دانسته اند:
مرحله اول همان زمان تحصیلات ملاصدرا است که از شیراز شروع می شود و در اصفهان به تکمیل می رسد.
مرحله دوم زندگی او مرحله ی گوشه گیری و عزلت برای سیر و سلوک و تزکیه ی نفس است. ملاصدرا را به علت مخالفت عده ای از علمای ظاهر بین ناچار به ترک اصفهان شد. وی برای سیر و سلوک نفسانی به روستای «کهک» در نزدیکی قم پناه برد، اگر چه گفته شده عرفان را نزد میرداماد آموخت، اما در این مدت عزلت گزینی به گفتهی مورخان معلوم نیست از چه کسانی راهنمایی گرفته و اصول عرفان را آموخته است. قدر مسلم این است که ورود به دریای بیکران عرفان و تصوف و ارائه معضلاتی از این علوم که در جای جای نوشتهجات ملاصدرا به چشم میخورد بدون یادگیری از اساتید فن میسر نبوده است . همچنین در احوالات او آمده است که در حلقه هیچ کدام از سلسله های صوفیه وارد نشد، اما در آشنایی با عرفان به خصوص عرفان نظریِ محی الدین بن عربی، استاد کارآزموده ای او را همراهی کرده است. دوران سیر و سلوک معنوی او هفت سال و بنا به قولی پانزده سال طول کشید تا اینکه ملاصدرا به شهود و کشف حقایق و علم حضوری نائل آمد.[4]
دوره ی سوم زندگی این فیلسوف بزرگ از ورود به زادگاهش شیراز شروع می شود. وی با تأسیس مدرسه خان در شیراز والی شیراز از ملاصدرا می خواهد به وطن بازگردد. ملاصدرا به شیراز باز می گردد و تا آخر عمر به تعلیم و تدریس افکار و یافته های متعالیه خود مشغول می شود.[5]
فعالیت های علمی ملاصدرا
ملاصدرا ابتدا مراحل اولیهی تحصیل را در مکتب خانه شروع کرد و نزد «ملا احمد نامی» قرآن و صرف و نحو آموخت . ملاصدرا سفری از شیراز به اصفهان داشت و با ورود شاه عباس صفوی به شیراز در سال 998 که قاعدتا شیخ بهائی نیز همراه او بوده است، حکیم صدر المتألهین با شیخ بهائی آشنا می شود، لذا به همراه آنان و یا پس از آنان به پایتخت که در آن تاریخ قزوین بوده می آید و نزد شیخ شروع به تحصیل می کند. با انتقال پایتخت قزوین به اصفهان ملاصدرا راهی اصفهان می شود. اصفهان در آن زمان مرکز علمی فرهنگی ایران بوده و اکثر اساتید بزرگ در این شهر اقامت داشتند.[6]
اساتید
صدر المتألهین در اصفهان، نخست نزد محمد بن عبد الصمد عاملی معروف به شیخ بهائی به تحصیل علوم نقلی پرداخت. درایه، رجال، فقه و اصول را نزد او فرا گرفت تا به حدی که به درجه اجتهاد نائل گشت. پس از آن، ملاصدرا به شاگردی امیر محمد باقر بن شمس الدین مشهور به میرداماد در آمد. فلسفه، منطق، کلام و عرفان را نزد او آموخت و به مقام بلندی نائل آمد و سرآمد عصر شد. چنانکه استاد زبان به ستایش او گشود و در یکی از رباعیات در منزلت علمی او سروده است:
صدرا بگرفت اوج زگردون بر علم تو داده است خراج فلاطون
در مسند تحقیق نیامد مثلش یک سر ز گریبان طبیعت بیرون[7]
علوم طبیعی، ریاضی و نجوم و هیئت را نیز در محضر این دو استاد و احتمالا نزد حکیم ابوالقاسم میر فندرسکی عارف زاهد و ریاضی دان معروف آن عصر، فرا گرفت.[8]
شاگردان ملاصدرا
ملاصدرا در ضمن تحقیقات و تألیفات خود شاگردان نامداری را در عرصه های مختلف علمی و فلسفی تربیت نمود. از بزرگترین شاگردان او می توان فیض کاشانی، ملاعبدالرزاق لاهیجی، حسین تنکابنی و ...... را نام برد.[9]
آثار و تألیفات
نوشته ها و آثار ملاصدرا را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:
1- نوشته های دینی 2- نوشته های فلسفی 3- نوشته های دینی و فلسفی 4- نوشته های منطقی.
افزون بر آن، آثاری وجود دارد که به ملاصدرا نسبت داده شده که به عنوان آثار مشکوک نام برده می .
سید مهدی میرمیران
